Praktykować sztukę

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Recenzujący wystawy, filmy czy książki, chętnie wplatają w swoje wypowiedzi zwroty, które bezpośrednio odwołują się do ich własnych przeżyć. Takie zdania, jak: wywarł/a na mnie olbrzymie/niezapomniane/ogromne wrażenie to często powtarzane początki lub podsumowania opisów, które czytającym lub słuchającym nie mówią właściwie nic. Nawiązując bezpośrednio do reakcji psychicznych osoby, z której opinią się zapoznajemy, odnoszą się do odczuć prywatnych i subiektywnych, które – jeśli to w ogóle możliwe – trudno ubrać w język i udostępnić innym. Dla kogoś, dla kogo próby sprawozdania z własnych przeżyć są niewystarczającym komentarzem do oglądanych, słuchanych czy czytanych dzieł, wystawa Elżbiety Jabłońskiej Zachwyt, prezentowana w Galerii Sztuki Wozownia w Toruniu pod opieką kuratorską Joanny Gwiazdy, może stać się prawdziwym wyzwaniem. Wyjście poza słowa i oddanie przestrzeni emocjom jest tym, co stanowi tu istotę sprawy. Zaplanowana na okres około dwu miesięcy, zmieniająca się kilkukrotnie ekspozycja, ma się stać przestrzenią, która z jednej strony przedstawi oscylujące wokół tytułowego tematu prace, z drugiej – zaprosi jej uczestników do odnalezienia przestrzeni dla zachwytu w samych sobie.

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Stosowanie kryterium emocjonalnego nie jest w ocenie sztuki niczym nowym. Chętnie dyskutujemy o jej granicach, zakładając, że jednym z zadań prezentowanych dzieł może być ich przekraczanie. Niezależnie od ocen etycznych, doświadczany przez odbiorcę wstrząs, szok, niejednokrotnie stanowią wystarczający miernik powodzenia działań artystycznych. Jedna z podstawowych, klasycznych definicji, wprowadzająca w zagadnienia artystyczne, wprost utożsamia istotę sztuki z wywoływaniem silnych doznań  ^1  1  Nawiązuję tu bezpośrednio do definicji Władysława Tatarkiewicza zawartej w jego książce Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 2005, s. 44. ↩︎. Ujęcie to dobrze oddaje istotę naszych czasów, w których poszukujemy ekstremalnych przeżyć, wierząc, że tym samym pełniej i mocniej doświadczamy życia. Niezależnie od tego, na jakim stopniu skali emocji się znajdujemy, kwestią kluczową tego przekazu wydaje się to, że tak pożądane przez uczestników sytuacji artystycznych poruszenie, jest w istocie impresją (łac. impressiō), a więc „odciśnięciem”, „odbiciem”. Kiedy dzieło „coś nam robi” – to zgodnie z powyższym ujęciem – można powiedzieć, cytując za Tatarkiewiczem Bergsona, że ono „raczej wraża się   ^2  2   „siłą umieścić coś w czymś”, „wpoić coś komuś”, Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski (https://sjp.pwn.pl/doroszewski/wrazic;5517791.html). ↩︎ w psychikę ludzką niż ją wyraża”3  ^3  3  Zob. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, s. 44–45. ↩︎. Przeżywane przez nas w kontakcie ze sztuką stany są więc w istocie raczej czymś obcym, nierzadko trudnym, z czym musimy sobie poradzić, niż głęboko prywatnym, intymnym i własnym, „wywołanym” – jak chce definicja – z naszego wnętrza. Dająca się zauważyć różnica pomiędzy wywieraniem – słowem które dobrze oddaje działanie siły, uderzenie w odbiorcę – a wywoływaniem „czegoś”, „kogoś” skądś, nie stanowi więc synonimicznej różnicy językowej, ale pociąga za sobą całkowicie odmienne konstrukcje estetyczne dotyczące odbioru sztuki. Tematyzujące zachwyt twórczynie wystawy w toruńskiej Wozowni przytaczają genezę wyodrębnienia tego uczucia przez dwójkę badaczy – Dachera Keltnera i Jonathana Haidta – którzy jako pierwsi zaproponowali dla niego definicyjne ramy, tworząc tzw. pojęcie prototypowe zachwytu   ^4  4   Twórczynie wystawy nawiązują do pracy D. Keltner, J. Haidt, Approaching Awe, a Moral, Spiritual, and Aesthetic Emotion, „Cognition and Emotion”, 2003, March, nr 17(2), s. 297–314. ↩︎. Podana prostym językiem charakterystyka opisuje je jako uczucie powstające dzięki zetknięciu z czymś nie do ogarnięcia, z czymś co nie mieści nam się w głowach, z czymś ogromnym i niezrozumiałym. W opisie dodano także, że najłatwiej i najpełniej umiejscawia się w naturze. Trzymając się zaproponowanego powyżej podziału na wywieranie i wywoływanie, przedstawienia wybranego przez Elżbietę Jabłońską zachwytu można określić jako stworzenie sytuacji artystycznej, której zadaniem jest zwrócenie uwagi na dobrostan jej uczestniczek i uczestników, i którą można rozumieć także jako zachętę do jego pomnażania.

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Jest to zresztą ważna cecha większości projektów Elżbiety Jabłońskiej, które odwołują się do obiektów nie tyle stworzonych przez człowieka, ile już zastanych w otaczającym nas świecie. Chociaż, jak mówi ekoestetyka, na piękno natury wrażliwy jest każdy, a kontakt z tą wartością estetyczną w wyraźny sposób podnosi nastrój, zaprezentowane prace oprócz wartości pozytywnych, generują także napięcia, które można przede wszystkim ulokować na styku natury i kultury.

Prace wspólne dwu odsłonom (7–20.07 i 21.07 – 3.08), a więc nadające ton dotychczas zaprezentowanej całości, w większości odwołują się do przyrody, która stanowi temat lub otoczenie przedstawianych realizacji. Projekt NIEUŻYTKI SZTUKI wykorzystuje miejskie tereny zielone przylegające do galerii lub muzeów przy akcentowaniu ich publicznego charakteru i zachęcaniu publiczności do opartych na współpracy działań rewitalizacyjnych. PARTYTURA NA GŁOSY ZWIERZĄT opiera się na rejestracji głosów wydawanych przez zwierzęta żyjące w ogrodzie zoologicznym w Bydgoszczy i próbie przetransponowania ich na język muzyki współczesnej. Praca CANIS LUPIS przedstawia film, którego bohaterami są swobodnie krążące wilki, stanowiące symboliczny obraz umysłu ludzkiego, który jednocześnie jest czymś znanym, okiełznanym i poddanym kontroli, może jednak zerwać się z domyślnej smyczy i zapuścić w obszary, w których jego ruchy staną się niemożliwe do przewidzenia. Dokumentacja NOWE ŻYCIE przedstawia 45-minutową rejestrację z przeprowadzonego drogą wodną transportu neonu, podczas której nie tyle koncentrujemy się na celu podróży ile na obserwacji zmian otaczającego krajobrazu i samej rzeki. Jest to zresztą ważna cecha większości projektów Elżbiety Jabłońskiej, które odwołują się do obiektów nie tyle stworzonych przez człowieka, ile już zastanych w otaczającym nas świecie. Chociaż, jak mówi ekoestetyka, na piękno natury wrażliwy jest każdy, a kontakt z tą wartością estetyczną w wyraźny sposób podnosi nastrój, zaprezentowane prace oprócz wartości pozytywnych, generują także napięcia, które można przede wszystkim ulokować na styku natury i kultury. Dobry przykład stanowi wspomniana już PARTYRTURA NA GŁOSY ZWIERZĄT, która skłania do pytań o warunki życia dzikich gatunków w ograniczonej wolności, czy DZIAŁANIA STOŁOWE, ujmujące przedstawienie rytuału przygotowywania posiłków, który przecież łączy w sobie tworzenie ze związanym z aktem ich jedzenia niszczeniem. Zagłębiając się w tytułowy zachwyt, można więc zauważyć, że niekoniecznie musi być on przeżywany jako wszechogarniające, spektakularne i intensywne uczucie, ale raczej jako wycofujące się z oceniającego patrzenia bycie w świecie, które kieruje się ciekawością i otwartością. Znosi bariery, poszukuje, jest gotowe na zmiany. Są to zresztą cechy, które dobrze oddają też przebieg procesu twórczego artystki. W przypadku tej wystawy można chyba powiedzieć, że w żaden sposób jej on nie wyróżnia, ale może być dostępny także uczestnikom wystawy. „Zachwyt jest dla każdego/każdy potrzebuje zachwytu” – czytamy we wprowadzeniu, przekonując się, że dzięki praktyce uważności i pracy z tym uczuciem widz może stać się towarzyszem, który dzieli dostępne każdemu nastawienie do życia. Stopniowe wycofywanie się artystki z wykreowanej przestrzeni jest zresztą jednym z pomysłów na tę wystawę, której ostatnia odsłona ma polegać na oddaniu przestrzeni innym twórczyniom i twórcom.

Widok wystawy, Elżbieta Jabłońska, „Zachwyt”, Galeria Sztuki Wozownia w Toruniu, fot. Mateusz Jagielski

Chociaż zachwyt doskonale radzi sobie bez języka, może stać się dobrym pretekstem do przebudowania dotychczas stosowanych schematów i przemyślenia kilku zagadnień. Tym najważniejszym wydaje się traktowanie tematów związanych z przyjemnością czy szczęściem. Z perspektywy kultury i myśli o sztuce często jest ono traktowane jako nie w pełni wartościowe i chętnie marginalizuje się je na rzecz tego, co zwyczajowo uznajemy za trudne. Doświadczając tej wystawy, można się przekonać, że rozłożenie akcentów mogłoby być także odwrotne. Tak zwane pozytywne emocje i ich przeżywanie nie są banalne, łatwe, ale mogą sprawiać prawdziwe wyzwanie, a próby wywołania ich z naszego wnętrza – bezradność i zakłopotanie. Potraktowanie zachwytu jako kategorii estetycznej leżącej blisko uznanej kategorii wzniosłości, ale innej niż ona, z pewnością wzbogaca też język sztuki, a także przypomina o możliwości powrotu do myślenia o wychowaniu estetycznym w perspektywie samorozwoju każdego człowieka.