Drugie życie obrazów

1. Ostatnia Wieczerza namalowana na pierwotnej ikonie Chrystusa Pantokratora. Stan przed konserwacją. Fot. Paweł Gąsior, 2017 2. Ostatnia Wieczerza, stan po konserwacji. fot. Paweł Gąsior, 2019

Rozwarstwianie malowideł – nowa odsłona dzieł

Rozwarstwianie malowideł sztalugowych należy do rzadko wykonywanych zabiegów konserwatorskich, odznaczając się wysokim stopniem trudności, skomplikowania oraz wyjątkową czasochłonnością. Łączy się z podjęciem ryzyka i dużą ingerencją konserwatora w strukturę obiektu, dając zarazem szansę na postępowanie alternatywne w stosunku do usuwania malowideł wykonanych bezpośrednio na starszej kompozycji malarskiej, a uznanych za mniej wartościowe. Sporym wyzwaniem było podjęcie tej problematyki w ramach pracy magisterskiej, realizowanej w Pracowni Przenoszenia i Rozwarstwiania Malowideł Sztalugowych Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie, pod kierunkiem dr hab. Małgorzaty Nowalińskiej.

Przedmiotem trwających dwa lata działań był obiekt należący do wyposażenia kościoła pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, a pierwotnie cerkwi pw. św. Dymitra Męczennika, w Czarnej, miejscowości leżącej w Beskidzie Niskim. Złożona historia i wielokulturowa przeszłość obszarów dzisiejszej Zachodniej Łemkowszczyzny znajduje odzwierciedlenie także w zachowanych do dziś ikonach. Malowidła, stanowiące wyposażenie dawnych cerkwi, przekształcano i modyfikowano zgodnie z wprowadzanymi reformami kościelnymi, dopasowywano do zmieniających się gustów odbiorców bądź ducha kolejnych epok. Jaskrawym przykładem takiej sytuacji jest obiekt poddany opisanej poniżej konserwacji. W tym przypadku malowidło pierwotne – ikona Chrystusa Pantokratora w Chwale, powstała na przełomie XVI i XVII wieku dla prawosławnej cerkwi w Czarnej – zostało w całości przysłonięte kompozycją z przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy, namalowaną najpewniej w 1. połowie XIX wieku, stylistycznie należącą już do tradycji sztuki zachodniej. Jest to więc przykład zmiany radykalnej, w którym dobrze zachowaną pierwotną warstwę malarską przysłonięto, wykonując nowe przedstawienie o zupełnie odmiennej ikonografii. Pomimo prowincjonalnego charakteru wierzchniej kompozycji oraz znacznej różnicy w kunszcie wykonania względem starszego dzieła, jej usunięcie byłoby dużą stratą. Obraz należący do kultury regionu i stanowiący ważny dokument upamiętniający historię świątyni, z której pochodzi, niewątpliwie zasługiwał na zachowanie. Jedyną szansą na odsłonięcie pierwotnej ikony Chrystusa z równoczesnym zachowaniem XIX-wiecznej kompozycji było przeprowadzenie zabiegu rozwarstwienia.

Wieloetapowy proces, w którym warstwa malarska o grubości setnej części milimetra jest oddzielana od podłoża i finalnie przenoszona na nowe podobrazie wymaga ustalenia precyzyjnego planu działań, a zarazem wprowadzania licznych modyfikacji dostosowujących zabieg do indywidualnych cech obiektu. Kluczowe dla podejmowanych decyzji były szczegółowe analizy budowy dzieła, układu nawarstwień oraz ich stanu zachowania. Przeprowadzone w tym celu kompleksowe badania technologiczne przyniosły korzystne dla przewidzianego zabiegu wyniki, m.in. identyfikacji spoiw, wskazujące na różne techniki wykonania obydwu malowideł – tempery dla kompozycji pierwotnej oraz olejnej dla wierzchniej. Dodatkowo makrofotografie przekrojów bocznych ujawniły występowanie warstwy werniksu pomiędzy nimi. Istotnych informacji dostarczyło badanie makroskanerem MA-XRF, dające dokładny obraz kompozycji zakrytej przemalowaniem oraz przesłanki na temat zastosowanych materiałów.

Chrystus Pantokrator, stan po konserwacji. Fot. Paweł Gąsior, 2019

Do przeprowadzenia zabiegu, na drodze prób, została wybrana metoda chemiczna, wykorzystująca ogrzane pary rozpuszczalnika (dimetyloformamidu) rozmiękczające warstwę przemalowania, co umożliwiło jej podcinanie skalpelem. Funkcję nośną dla oddzielanej kompozycji spełniały wówczas wklejane od lica warstwy bibułki japońskiej. Osiągnięcie zamierzonego efektu wymagało ustalenia odpowiednich parametrów – wysokości temperatury i czasu działania odczynnika, aplikowanego do szczelnej komory z termoobiegiem. Jednorazowo możliwe było oddzielenie pasa o maksymalnej szerokości dwóch centymetrów, biegnącego przez całą wysokość obrazu. Z każdą kolejną „dniówką” ukazywał się coraz większy zakres spodniej kompozycji – postaci Chrystusa w otoczeniu barwnej mandorli.

Żmudny proces udało się zakończyć po upływie czterech miesięcy: oddzielono malowidło w jednym płacie o powierzchni około 1 m². Jednak z realną oceną całego zabiegu należało wstrzymać się do momentu przeprowadzenia szeregu czynności mających na celu zabezpieczenie i ponowne zaaranżowanie oddzielonej kompozycji. Ich pozytywna realizacja zakończyła się osadzeniem płata na nowym podobraziu drewnianym, techniką i wyglądem nawiązującym do pierwotnej tablicy. Wykonany na ostatnim etapie prac retusz warstwy malarskiej przywrócił kompozycji jednorodność i wartość estetyczną, umożliwiając jej ekspozycję we wnętrzu sakralnym.

Odmienny charakter działań dotyczył odsłoniętej ikony Pantokratora, zachowanej (po oddzieleniu przemalowania) w niemal idealnym stanie, bez śladów przekształceń naruszających autentyzm cennego malowidła. Fakt ten uwzględniłam podczas konserwacji, ograniczając zabiegi do niezbędnego minimum, m.in. oczyszczenia lica i odwrocia, ponownego zamocowania listew ramy oraz uzupełnienia ubytków zaprawy i retuszu warstwy malarskiej. Po zakończeniu prac konserwatorskich obydwie ikony – już jako odrębne dzieła – zostały przywrócone do wnętrza kościoła w Czarnej i są eksponowane na ścianach nawy świątyni. Dużą satysfakcję dał fakt zachowania XIX-wiecznego malowidła, zwłaszcza w odniesieniu do szkodliwego, a częstego procederu usuwania tego typu kompozycji. Odkrycie nieznanego dotychczas przedstawienia Chrystusa Pantokratora stanowiło impuls do podjęcia dalszych badań historycznoartystycznych nad ustaleniem proweniencji i warsztatu tej ikony, pierwotnie współtworzącej przegrodę ołtarzową w dawnej cerkwi św. Dymitra.