Grzegorz Sztwiertnia, Hymn o perle, wystawa w studiu Siedemnasta Czterdzieści Sześć

Hymn o perle (prezentowany w studiu Siedemnasta Czterdzieści Sześć przy ul. Krasickiego 18 w Krakowie) to rozległy poliptyk obrazujący początki i historię zabytkowej kamienicy w Krakowie (Stare Podgórze), w której mieściła się kiedyś słynna Fabryka Wyrobów Metalowych Braci Thorn (Jakóba i Isaka). Założona w 1898 roku w Krakowie-Podgórzu przy ul. Krasickiego 18 przetrwała do dnia dzisiejszego – lecz w całkowicie nowym wcieleniu. To wyjątkowe w skali nie tylko dzielnicy, ale i całego miasta miejsce nie ma jednak, jak dotąd, swojej wizualnej reprezentacji. Jej zahibernowany potencjał (czasem odgrzewany przez przewodników turystycznych) długo czekał na swoje uaktywnienie. Przedstawiona na wystawie, głównie w formie wielkoformatowego malarskiego panelu, wieloelementowa realizacja wypełnia tę wizualną lukę opowieścią o historii lokalnego fenomenu, wzbogacając tym samym istniejące historyczne archiwum Dzielnicy.

Zamysł narracyjny Hymnu o perle opiera się na pewnej znaczącej, historycznej już, realizacji amerykańskiego malarza Larry’ego Riversa (1923–2002), który – jako amerykański Żyd pierwszego pokolenia wyrażający swoją tożsamość w miejscu, do którego, jak czuje, nigdy nie będzie mógł w pełni należeć (ani jako Żyd, ani jako Amerykanin) – namalował wielkoformatowy tryptyk pod tytułem History of Matzah (1982–1984), ukazujący w trzech aktach (części Przed diasporą, Europejscy Żydzi, Imigracja do Ameryki) historię amerykańskich Żydów. Rivers, jako odnowiciel współczesnego języka malarstwa historycznego i jeden z głównych twórców nurtu zwanego pop-artem, zrealizował owo ambitne dzieło jako wyznanie i potwierdzenie swojego dziedzictwa oraz ostateczne wyzbycie się powszechnego uczucia wstydu, przepełniającego amerykańskich Żydów pierwszego pokolenia. Nawiązanie zatem, w przypadku historii Fabryki Braci Thorn, do dzieła Riversa wydaje się zasadne, jako że historia słynnych krakowskich dzielnic – Kazimierza i Podgórza – nasycona jest żydowską przeszłością i obecnością: ich kulturą, językiem, pracą.

Widok wystawy, Grzegorz Sztwiertnia, „Hymn o perle”, studio Siedemnasta Czterdzieści Sześć, fot. Grzegorz Sztwiertnia

Widok wystawy, Grzegorz Sztwiertnia, „Hymn o perle”, studio Siedemnasta Czterdzieści Sześć, fot. Grzegorz Sztwiertnia

Widok wystawy, Grzegorz Sztwiertnia, „Hymn o perle”, studio Siedemnasta Czterdzieści Sześć, fot. Grzegorz Sztwiertnia

Widok wystawy, Grzegorz Sztwiertnia, „Hymn o perle”, studio Siedemnasta Czterdzieści Sześć, fot. Grzegorz Sztwiertnia

Widok wystawy, Grzegorz Sztwiertnia, „Hymn o perle”, studio Siedemnasta Czterdzieści Sześć, fot. Grzegorz Sztwiertnia

Widok wystawy, Grzegorz Sztwiertnia, „Hymn o perle”, studio Siedemnasta Czterdzieści Sześć, fot. Grzegorz Sztwiertnia

Sama historia podgórskiej fabryki jest obecnie dość dobrze poznana i opisana (głównie dzięki staraniom Anny Wilk i jej kwerendom, prowadzonym w ramach projektu „Fabryka Guzików w działaniu. Krajobraz historyczny i społeczny krakowskiego Starego Podgórza”) i rozpoczyna się w roku 1898, kiedy to dwaj kupcy – Dawid Bincer i Hirsz Thorn – zakładają w Krakowie, przy ówczesnej ulicy Kołłątaja 12 (obecnie Krasickiego 18), Fabrykę Wyrobów Metalowych Bincer i Thorn. Sama fabryka, jako przedsięwzięcie rodzinne, działa niezmiennie do 1939 roku. W czasie okupacji, w roku 1940 zostaje przekazana pod zarząd Antoniego Świerczka, a po zarządzeniu konfiskaty przekazana na własność niemieckiemu przedsiębiorcy Józefowi Geisslerowi (i działa pod nową nazwą Józef Geissler Fabryka Wyrobów Metalowych). Po wojnie przedsiębiorstwo zostaje upaństwowione i, już jako Krakowskie Zakłady Przemysłu Guzikarsko-Galanteryjnego, przejęte przez Dyrekcję Przemysłu Miejscowego w Krakowie. W 1969 roku zakład zmienia nazwę na Wytwórnię Galanterii Metalowej „Metaloplast” i działa nieprzerwanie przez ponad 30 lat (po zmianie lokalizacji na ul. Rydlówka 40). Od 2003 roku, jako przedsiębiorstwo prywatne pod nazwą Fabryka Wyrobów Metalowych Metaloplast-Kraków Sp. z o.o. (z siedzibą w Sułkowicach) rozwija się i kontynuuje produkcję podobnego, co dawniej, asortymentu (cała relacja dostępna jest na profilu facebookowym „W Dawnej Fabryce Guzików: https://www.facebook.com/dawnafabrykaguzikow).

Panel o długości 750 cm i wysokości 150 cm przedstawia luźno zmontowane sceny z budowanego właśnie imaginarium historii fabryki guzików, w którym to wyobrażeniu jej założycieli i pracowników, przyrównanych do mitycznych poszukiwaczy starożytnej gnozy, towarzyszy awanturnicza ze swej filmowej natury opowieść o wykuwaniu, w pocie pionierskiego czoła i rzemieślniczego znoju, przyszłości cywilizowanego świata (guzikarstwo metalowe najlepiej prosperuje w czasie wojen). To historia ludzi opętanych alchemiczną obietnicą przemiany macicy perłowej i surowych rud metali w niezwykłe talizmany i relikwie, gdzie perłowe i metalowe guziki to znaki na drodze do poznania swojego losu i przeznaczenia (lecz w odwrotnym kierunku, od Ameryki do Polski – przedwojennego domu polskich Żydów). To, co rozgrywa się przed naszymi oczami, to dziwnie znajome sceny, uformowane z nieusuwalnych plam i zacieków naszej wspólnej przeszłości. Przypominają zarówno uporczywe mary i majaki, jak i prawdziwe wspomnienia. Jak zatem, z tych nielicznych historycznych faktów i garści niejasnych relacji odtworzyć wizualną historię miejsca? Jakie istniejące obrazy i źródła fotograficzne mogłyby posłużyć za rdzeń naszych starań? Przeszukując dostępne na stronach internetowych archiwa (głównie amerykańskie) utworzony został zbiór archiwalnych fotografii i przedmiotowych opisów, na podstawie których zrekonstruowane zostało imaginarium naszej Fabryki Braci Thorn. Projekt Hymn o perle opiera się zatem, niejako pasożytniczo (para-site to zarówno pasożyt, jak i nie-miejsce), na wizualnej konfabulacji i geograficznej protetyce. Panelowi towarzyszy cykl prac na papierze (techniki graficzno-rysunkowe i retuszerska) opowiadający, w formie luźnej narracji, losy krakowskiej fabryki. Zatem ci, którzy zmuszeni zostali do emigracji na amerykańską ziemię, niejako z niej powrócili – zapisani na tysiącach fotografii i wypełniając wizualną i mentalną przestrzeń dawnej fabryki Braci Thorn. Tak oto odziedziczone historie, pomimo prób ich zatarcia, wychodzą na powierzchnię, opierając się neurotycznym próbom wymazania, zakrycia, zamalowania i skancelowania pod kolejnymi grubo nakładanymi warstwami współczesnej narracji historycznej i farbowanej, rodzimej „polityki historycznej”.

„Siedemnasta Czterdzieści Sześć [17:46]” to nowa przestrzeń w Krakowie mieszcząca się pod adresem Krasickiego 18, prowadzona przez Blürbstudio z przeznaczeniem przede wszystkim dla szerokiej kultury wizualnej – z projektowaniem graficznym na czele – oraz działań interdyscyplinarnych. Otwiera się okazjonalnie: na warsztaty, koncert, wystawę, spotkanie autorskie, branżowy meet-up czy gastronomiczny pop-up.