Transfery malowideł ściennych z kamienicy przy ulicy Sławkowskiej 18 w Krakowie. Rekonstrukcja cyfrowa fryzu na podstawie prac badawczych

Dagmara Mikler, Wizualizacja reprezentacyjnej sali I piętra kamienicy przy ulicy Sławkowskiej 18 w Krakowie pokazująca zrekonstruowaną cyfrowo dekorację malarską w jej pierwotnym układzie, 2022, opracowała Dagmara Mikler

Malarstwo ścienne ściśle związane jest zawsze z architekturą, która określa funkcje polichromii, determinuje jej kształt, wpływa na stan zachowania. Zabieg przenoszenia malowideł ściennych powoduje utratę kontekstu architektonicznego i mimo wielu przykładów takiego postępowania, powinien być ostatecznością. Niestety, zdarza się, że jest to jedyna możliwość, aby polichromia mogła przetrwać dla kolejnych pokoleń, czego przykładem są cztery transfery malowideł ściennych z przedstawieniami władców Polski, pochodzące z kamienicy przy ulicy Sławkowskiej 18 w Krakowie. Konserwatorzy w latach 60. XX wieku zmuszeni byli zdjąć odkryte w 1928 roku fragmenty polichromii datowanej na I połowę XVII wieku. Był to jedyny sposób na jej uratowanie przed zniszczeniem ze względu na trwającą przebudowę klatki schodowej. Zdjęte płaty malowideł osadzono na solidnych podłożach ruchomych i trafiły one jako depozyt do magazynu Muzeum Krakowa, gdzie przez wiele lat pozostawały w zapomnieniu, zmieniając tylko miejsce przechowywania wraz z oddziałem. Pomimo, że w ostatnich latach były eksponowane na ścianach sali spotkań Thesaurus Cracoviensis, nowoczesnego budynku magazynu dostępnego dla zwiedzających, ich historia nadal pozostawała pewną zagadką.

Wspomniane transfery stały się przedmiotem mojej pracy magisterskiej i były dużym wyzwaniem, zarówno pod względem badawczym, jak i konserwatorskim oraz artystycznym. Głównym założeniem było zdobycie jak największej ilości informacji o malowidłach, które miały dać podstawę do wykonania cyfrowej rekonstrukcji dekoracji, gdyż ze względu na zły stan zachowania kompozycja była bardzo nieczytelna. Poszukiwania informacji historycznych, dotyczących zarówno kamienicy, jak i samych malowideł, w końcu doprowadziły mnie do ciekawych znalezisk, które stały się bardzo istotne dla dalszych prac. Wspomnieć należy w tym miejscu przede wszystkim o poczcie władców Polski, który w 1594 roku został wydany przez kolońskiego drukarza Arnolda Myliusa. Ryciny stanowiące ilustracje do krótkich życiorysów dawnych monarchów opierały się na grafikach wykonanych przez polskiego rytownika i kanonika, Tomasza Tretera, i niewątpliwie zostały użyte jako inspiracja przez artystę, który namalował portrety władców na ścianach kamienicy przy ulicy Sławkowskiej. Malowidła, które zdjęto ze ścian, są zapewne tylko częścią dekoracji, która mogła obejmować całe pomieszczenie ówczesnej reprezentacyjnej sali na I piętrze. Do naszych czasów zachowało się łącznie 10 medalionów z przedstawieniami figuralnymi, a pod każdym z nich widniał zdobiony rollwerkiem kartusz z imieniem przedstawionego władcy. Pomiędzy medalionami wyobrażone były pionowe, malowane płyciny z ornamentami, a dzięki niewielkim zachowanym fragmentom poniżej fryzu z postaciami, można przypuszczać, że dekoracja ornamentalna w formie dużo obszerniejszych płycin, kontynuowała swój przebieg również w niższych partiach ściany. Niestety, czas nie obszedł się łaskawie z polichromią i poza dobrze zachowanymi twarzami i dłońmi władców, kompozycji wielu fragmentów można było się tylko domyślać. Oczywiście, odnalezienie wzorów graficznych było bardzo pomocne, gdyż na tej podstawie udało mi się odtworzyć wstępny rysunek kompozycyjny w obrębie medalionów, natomiast tajemnicą ciągle pozostawały ornamenty, bez których trudno byłoby mówić o pełnym rozpoznaniu malowideł.

Dagmara Mikler, Porównanie obecnego stanu zachowania fragmentu malowidła z przedstawieniem Mieszka III Starego oraz Bolesława IV Kędzierzawego (transfer nr IV) z mapą rozkładu ołowiu otrzymaną dzięki badaniu MA-XRF, 2022, badanie wyk. dr Maria Goryl, fot. Paweł Gąsior

Dagmara Mikler, Badanie malowideł za pomocą MA-XRF w Zakładzie Chemii i Fizyki Konserwatorskiej Wydziału KiRDS, 2022, fot. Dagmara Mikler

Dagmara Mikler, Malowidła w swoim pierwotnym układzie na ścianie północnej i zachodniej kamienicy z naniesionym rysunkiem kompozycyjnym wykonanym na podstawie badań, 2022, opracowała Dagmara Mikler na podstawie fotografii wykonanej przez Pawła Gąsiora

Dagmara Mikler, Fragment malowidła pokazujący dwie metody cyfrowych uzupełnień warstwy malarskiej za pomocą znaku graficznego (kreska długa oraz kropka), 2022, opracowała Dagmara Mikler na podstawie fotografii wykonanej przez Pawła Gąsi

Dagmara Mikler, Wirtualne warianty aranżacji konserwatorskiej wykonane znakiem graficznym na przykładzie fragmentu malowidła z przedstawieniem Mieszka III Starego oraz Bolesława IV Kędzierzawego (transfer nr IV), 2022, opracowała Dagmara Mikler na podstawie fotografii wykonanej przez Pawła Gąsior

Dagmara Mikler, Fragment malowidła z przedstawieniem Przemysła II, Henryka IV Prawego i Leszka V Czarnego (transfer nr II) oraz cyfrowa rekonstrukcja wykonana na podstawie prac badawczych, 2022, opracowała Dagmara Mikler na podstawie fotografii wykonanej przez Pawła Gąsiora

Z pomocą przyszły współczesne metody analityczne, dzięki którym udało się rozczytać kompozycję niewidoczną gołym okiem. Liczne badania fizyko-chemiczne pozwoliły określić technikę i technologię malowideł, natomiast w przypadku wykonywanych przeze mnie dalszych działań cyfrowych, najbardziej istotne stało się badanie makroskanerem fluorescencji rentgenowskiej (MA-XRF). Dzięki wynikom w postaci map rozkładu pierwiastków, uczytelniły się ornamenty w obrębie płycin oraz pojawiły się zdobienia na ugrowych obramieniach, które wcześniej wydawały się malowane płasko. Zweryfikowana została również kompozycja oparta wcześniej na rycinach.

Zebrane informacje wykorzystałam do cyfrowej rekonstrukcji części fryzowej malowideł, która w sposób malarski, zbliżony do materii oryginału, miała za zadanie pokazywać, jak polichromia mogła wyglądać w momencie jej powstania. Współczesne narzędzia komputerowe dają dużo możliwości w przetwarzaniu obrazu. W przypadku rekonstruowania wyglądu obiektu zabytkowego ważna jest ostrożność we własnej interpretacji artystycznej, która powinna być ograniczona do koniecznego minimum, aby nie zafałszować autentyzmu przedstawienia historycznego, a jednocześnie utrzymać spójność fragmentów rekonstruowanych z oryginalnymi. Z tego względu starałam się w jak największym stopniu wykorzystać mapy rozkładu pierwiastków, które w wielu przypadkach stanowiły warstwę podkładową dla powstającej rekonstrukcji. Działania cyfrowe uzupełniłam również projektami aranżacji konserwatorskiej, które były rozważaniem na temat rozwiązań estetycznych, jakie mógłby zaproponować konserwator, gdyby zaszła konieczność podjęcia decyzji o wykonaniu rzeczywistych prac w obiekcie. Wykonałam warianty uzupełnień warstwy malarskiej znakiem graficznym, które przedstawiły problematykę związaną z określeniem zakresu ingerencji oraz jej wpływu na odbiór malowideł. Pokazało to również, jak ważne jest powstawanie tego typu projektów przed przystąpieniem do konserwacji estetycznej, gdyż pozwala zminimalizować niebezpieczeństwo podjęcia błędnych decyzji, z których w momencie zaawansowanych prac trudno się wycofać.

Działania wirtualne w obrębie obiektów zabytkowych są coraz częstsze, gdyż pozwalają w atrakcyjny sposób przedstawić informacje o danym dziele bez ingerencji w jego strukturę. Również w przypadku malowideł z ulicy Sławkowskiej takie zabiegi wydają się uzasadnione, gdyż zły stan zachowania obiektu zaburzał ich odbiór, a dzięki pracy badawczej zebrałam wiele nowych informacji, które przedstawione w odpowiedni sposób mogą przyczynić się do popularyzacji tego siedemnastowiecznego zabytku.

Dagmara Mikler, Malowidła w miejscu ich ekspozycji w Thesaurus Cracoviensis, oddziale Muzeum Krakowa, 2021, fot. Dagmara Mikler