Są wesołe instytucje

Józef Peszka, „Portret Adama Kazimierza Czartoryskiego”, 1791, olej na płótnie, 154 x 109,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie (fragment)

Tadeusz Kantor mawiał, iż do teatru nie wchodzi się bezkarnie. Do Akademii też nie. To zaiste bardzo niebezpieczny związek…

W 1563 roku z inicjatywy Giorgia Vasariego we Florencji powstała Akademia Sztuk Pięknych. Chodziło – zgodnie ze słowami samego Vasariego – o stworzenie takiej instytucji, „w której by ten, co nie wie, zdobył wiedzę, a ten, co wie, poruszony zaszczytnym i chwalebnym współzawodnictwem, nadal owocnie dzia­łał”  ^1  1  G. Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum. i oprac. K. Estreicher, Warszawa–Kraków 1987, t. VI, s. 417. ↩︎. Florencka uczelnia jest najstarszą akademią sztuk pięknych na świecie. Wiele zawdzięcza księciu Kosmie I Medyceuszowi, który w rozmowie z Vasarim „oświadczył również, tak jak to tylko uczynić potrafi wielkoduszny monarcha, że chciałby nie tylko tę Akademię stale po­pierać, ale pragnie być jej głową, opiekunem i protektorem”  ^2  2  Tamże, s. 418. ↩︎. Jesteśmy u samej genezy akademizmu. W Akademii tworzono tylko takie dzieła, które były zgodne z oficjalnie obowiązującym kanonem sztuki. Podobnie było później w Paryżu, gdzie Ludwik XIV miał sprecyzowane oczekiwania wobec sztuki i artystów, oraz w innych miastach europejskich. Wspólnym mianownikiem tych instytucji było to, że były zakładane „odgórnie”, z woli władcy (nawet jeśli pomysł podpowiedział mu ktoś inny, jak Giorgio Vasari księciu Kosmie).

Art. 17 rozdz. 1 statut Uniwersytetu Jagiellońskiego z 16 października 1818 roku mówi o założeniu Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, fot. Sławomir Biernat

Pismo z 1824 roku „Do Wielmożnego Dziekana Akademii Sztuk Pięknych”, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, fot. Sławomir Biernat

Zgoła inaczej rzecz się miała w Krakowie. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 roku powstało miniaturowe państwo o nazwie Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i Jego Okręg. Jeśli weźmie się pod uwagę, iż głos decydujący w ważniejszych sprawach dotyczących nowego tworu politycznego należał do reprezentantów „dworów opiekuńczych” z Rosji, Prus i Austrii, wówczas deklarowana w nazwie „niepodległość” okaże się więcej niż dyskusyjna. To prawda, jednak w sprawach związanych z oświatą, kulturą, organizacją życia miasta i „instytucjami” Rzeczpospolita Krakowska (by użyć drugiej nazwy państewka) zachowywała sporą autonomię. Zamiast udzielania się w „wielkiej polityce” skupiano się na budowaniu lokalności: miasta wygodnego dla jego mieszkańców (czego symbolem mogą być Planty, których urządzanie rozpoczęto w 1817 roku). Z troską pochylono się również nad projektami krakowskich malarzy Józefa Brodowskiego i Józefa Peszki, którzy postulowali utworzenie w Krakowie Akademii Sztuk Pięknych. Stało się to w 1818 roku. Akademia Sztuk Pięknych (pod tą nazwą!) powstała w ramach Uniwersytetu Jagiellońskiego, który z czasem postawił swój artystyczny instytut na równi z pozostałymi wydziałami. Okazało się, że oddolna inicjatywa da sobie radę bez silnego mecenatu państwowego.

And so the story goes…

Józef Peszka, „Portret Hugona Kołłątaja”, 1791, olej na płótnie, 157 x 111,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Józef Peszka, „Scena alegoryczna z Napoleonem”, ok. 1810, olej na płótnie, 102,5 x 84 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Józef Brodowski, „Portret Stanisława Wodzickiego”, 1817, olej na płótnie, 97 x 87 cm, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Józef Peszka, „Portret Franciszka Smuglewicza”, ok. 1800, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (depozyt Muzeum Narodowego w Poznaniu)

Józef Peszka, „Portret Adama Kazimierza Czartoryskiego”, 1791, olej na płótnie, 154 x 109,5 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie

Józef Peszka, „Portret żony”, ok. 1800, olej na płótnie, 82 x 69,8 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie