Projekt aranżacji i ekspozycji zabytkowych nawarstwień malarskich w kościele pw. św. Marcina w Gnojniku

Archiwalna fotografia kościoła pw. św. Marcina w Gnojniku, autor nieznany, ok.1925, dzięki uprzejmości T. Kowalczyka

Prace konserwatorsko-restauratorskie niejednokrotnie obligują konserwatora do rozwiązania trudnych, nierzadko złożonych problemów, wymagających kompleksowego podejścia do obiektu zabytkowego. Doskonałym przykładem potwierdzającym te słowa jest kościół św. Marcina w leżącym nieopodal Krakowa Gnojniku, który stał się przedmiotem mojej pracy magisterskiej.

Konsekrowany w 1382 roku budynek gnojnickiej świątyni wzniesiono na rzucie podłużnym, z nawą o proporcjach zbliżonych do kwadratu, znajdującą się pomiędzy węższym, dwuprzęsłowym prezbiterium, zakończonym trójbocznie od wschodu, a czworoboczną wieżą-dzwonnicą. W ostatnich latach we wnętrzu świątyni przeprowadzono prace badawczo-konserwatorskie, w wyniku których zidentyfikowano kilka występujących obok siebie lub przysłaniających się warstw malarskich bądź tynków, które wyeksponowano na ścianie północnej nawy. Spośród nich, za najcenniejszy element wystroju wnętrza można uznać XV-wieczną polichromię z przedstawieniami figuralnymi zamkniętymi w prostokątnych kwaterach ujętych bordiurami. Ponadto na ścianach występują pozostałości późniejszych nawarstwień, głównie pobiał wapiennych z reliktami polichromii i fragment malowidła z przełomu XV i XVI wieku z przedstawieniami figuralnymi i ornamentalnymi. Do cennych odkryć należy również zaliczyć ornamentalną dekorację malarską autorstwa Juliana Kruczkowskiego z 1909 roku. Ze względu na mnogość nawarstwień, kwestią otwartą pozostawał zakres i sposób ich uzupełnienia. W takiej sytuacji koniecznością, a tym samym głównym tematem i celem mojej pracy magisterskiej, stało się wykonanie projektu ich aranżacji i ekspozycji z wykorzystaniem narzędzi cyfrowych.

Fragmentaryczny zakres zachowania najstarszych nawarstwień, ich zły stan zachowania oraz brak jakichkolwiek podstaw do rekonstrukcji, wpłynęły na bardzo zachowawcze podejście do uzupełnień ich ubytków. Założono wyłącznie ich scalenie przy użyciu znaku graficznego, a tym samym uczytelnienie kompozycji malarskich. Ponadto przewidziano jednoczesną ekspozycję wszystkich odsłoniętych na ścianie północnej warstw malarskich pochodzących z różnych faz chronologicznych, stanowiących świadectwo bogatej historii kościoła. Ze względu na odmienny charakter poszczególnych dekoracji zaproponowano zróżnicowanie sposobu uzupełniania ubytków warstwy malarskiej dla poszczególnych faz chronologicznych.

Widok ściany północnej nawy przed uzupełnieniem ubytków warstwy malarskiej, 2020

Zakres zachowanych i eksponowanych nawarstwień malarskich na ścianie północnej nawy

Projekt aranżacji i ekspozycji nawarstwień malarskich wykonany przy użyciu narzędzi cyfrowych, ostatecznie wybrany i przeznaczony do realizacji, 2021

Projekt uzupełnienia ubytków warstwy malarskiej w partii przedstawienia św. Krzysztofa z Dzieciątkiem

Wizualizacja wnętrza po zakończeniu prac konserwatorskich, widok w kierunku północno-zachodnim

Kamil Janik w trakcie uzupełniania ubytków warstwy malarskiej, 2022

Projekty aranżacji i ekspozycji malowideł ściennych kościoła w Gnojniku wykonałem przy użyciu programu do obróbki grafiki rastrowej – Adobe Photoshop CC. Poszukując właściwej metody pracy, starałem się tak przekształcić dostępne narzędzia, aby nie tylko charakter pozostawionego przez nie śladu, ale również sam proces wirtualnego uzupełniania zbliżyć do działań wykonywanych w rzeczywistości.

W ten sposób powstało kilka wariantów obrazujących możliwy sposób i zakres uzupełnień ubytków nawarstwień malarskich (XIV–XX w.) zachowanych na ścianie północnej nawy kościoła oraz proste wizualizacje docelowego wyglądu całego wnętrza świątyni. Wybrany ostatecznie do realizacji wariant projektu dla ściany północnej pozwolił na uporządkowanie kompozycji poszczególnych scen figuralnych gotyckich malowideł poprzez domknięcie kwater, przez co całość uczytelniła się, mimo zachowania założenia o minimum koniecznej ingerencji.

Widok ściany północnej nawy kościoła po uzupełnieniu ubytków warstwy malarskiej, 2022

Wykonując projekt dla ściany północnej, musiałem uwzględnić również jej oddziaływanie estetyczne i współistnienie z pozostałymi ścianami, na których ze względu na fragmentaryczny stan zachowania najstarszych nawarstwień, możliwe okazało się jedynie odsłonięcie i ekspozycja świadków najstarszych malowideł na tle XX-wiecznej dekoracji malarskiej. W związku z tym zdecydowałem się wykonać również wizualizacje pozostałych ścian nawy i całego wnętrza.

Wykonane przeze mnie projekty znalazły zastosowanie w prognozowaniu docelowego efektu prac konserwatorskich. Zostały one zaprezentowane na komisji konserwatorskiej, stanowiąc nieocenioną pomoc przy wyborze optymalnego rozwiązania estetycznego dla nawarstwień malarskich znajdujących się na ścianie północnej. Zaakceptowany ostatecznie wariant stał się projektem wykonawczym dla zespołu konserwatorów. Doświadczenia, jakie zebrałem w trakcie pracy w cyfrowym świecie, pozwoliły na rozważenie różnych rozwiązań estetycznych w sposób całkowicie bezpieczny dla cennych gotyckich malowideł. Tym samym ułatwiły i przyspieszyły pracę w samym obiekcie, potwierdzając przydatność narzędzi cyfrowych w pracy konserwatora.