Polichromia ścienna drewnianego kościoła w Haczowie (1494 r.)

Kościół drewniany w Haczowie, widok od strony zachodniej, 2020 

Unikatowe rzeźbione zaczepy pod okapem dachu nad prezbiterium kościoła, 2020

Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki krakowskiej ASP ma swój niebagatelny wkład w ratowanie, badanie i ochronę najstarszych i tym samym najcenniejszych przykładów malowideł ściennych na drewnie. Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Michała Archanioła w Haczowie jest dziś unikatowym obiektem zabytkowym na mapie drewnianej architektury Polski. Stało się tak w dużej mierze za sprawą analiz, które były prowadzone przez badaczy w XIX i XX wieku, tj. Ryszarda Brykowskiego, Mariana Korneckiego, Wojciecha Kurpika oraz Jerzego Gadomskiego, który w 1956 roku odkrył w haczowskiej świątyni gotyckie polichromie ścienne. Jako ówczesny dyplomant Wydziału Konserwacji Zabytków ASP w Krakowie, wykonał zabiegi konserwatorskie przy scenie Upadku Chrystusa pod krzyżem w prezbiterium. Zapoczątkował tym samym okres wzmożonych działań remontowo-konserwatorskich w całym kościele. Po 65 latach wyjątkowe walory artystyczne i historyczne oraz złożona problematyka całego obiektu, a zwłaszcza malowideł w jego prezbiterium, pozwoliły podjąć kolejne wyzwanie w postaci realizacji pracy magisterskiej.

Kluczowym elementem obecnej konserwacji było uporządkowanie informacji archiwalnych oraz wykonanie badań fizyko-chemicznych. Analizy i rozpoznanie znacząco wzbogaciły naszą dotychczasową wiedzę o haczowskich polichromiach ściennych. Badania warstwy malarskiej jednoznacznie wykazały obecność związków białkowych, olejnych oraz mydeł. Wyniki, w połączeniu z obserwacjami konserwatorskimi, pozwoliły stwierdzić, że mamy do czynienia z temperą o charakterze tłustym. 

Budynek (datowany na rok 1459) jest orientowaną świątynią o konstrukcji zrębowej, na kamiennym podmurowaniu, z wieżą o konstrukcji słupowo-ramowej. Wzniesiony z drewna jodłowego, wpisuje się w typ gotyckich kościołów drewnianych dawnej Małopolski i uchodzi za największą budowlę tego typu w Europie. Południową elewację zdobią cztery unikatowe zaczepy, w których wyrzeźbiono twarze ludzkie o zagadkowej symbolice. Największą wartością są jednak jedyne znane w Polsce figuralne gotyckie polichromie ścienne na drewnie (datowane na rok 1494), które zdobią wnętrze nawy i prezbiterium. Wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO z 2003 roku potwierdza wyjątkowość świątyni i jej nieprzeciętne znaczenie dla dziedzictwa kulturowego.

Na przestrzeni drugiej połowy XX wieku malowidła gotyckie były sukcesywnie odsłaniane spod późniejszych nawarstwień malarskich. Były czterokrotnie poddawane pracom konserwatorskim, podczas których przeprowadzono liczne, niekiedy drastyczne zabiegi. W strukturę i na powierzchnię polichromii wprowadzono substancje obce (głównie żywice syntetyczne i naturalne), które całkowicie zdominowały oryginalną technologię. Z biegiem czasu kolorystyka znacznie ściemniała i pożółkła, a przedstawienia stały się nieczytelne.

Kluczowym elementem obecnej konserwacji było uporządkowanie informacji archiwalnych oraz wykonanie badań fizyko-chemicznych. Analizy i rozpoznanie znacząco wzbogaciły naszą dotychczasową wiedzę o haczowskich polichromiach ściennych. Badania warstwy malarskiej jednoznacznie wykazały obecność związków białkowych, olejnych oraz mydeł. Wyniki, w połączeniu z obserwacjami konserwatorskimi, pozwoliły stwierdzić, że mamy do czynienia z temperą o charakterze tłustym. Określenie nietypowego dla malowideł ściennych spoiwa oraz szerokiego wachlarza swobodnie mieszanych ze sobą pigmentów (w tym ówcześnie bardzo cennych: malachitu, azurytu i aurypigmentu), sprawia, że malowidła w Haczowie są wyjątkowe nie tylko z uwagi na swój figuralny charakter, ale również pod względem technologicznym.

Scena Upadku Chrystusa pod krzyżem (prezbiterium, ściana północna), stan przed konserwacją, 2020

Scena Upadku Chrystusa pod krzyżem, stan po konserwacji, 2021

Fragment przedstawienia przed i po zastosowaniu kompresów, widoczny efekt zniwelowania i usunięcia zaplamień, 2021

Fotografia fluorescencji UV fragmentu sceny po oczyszczeniu, 2021, fot. Paweł Gąsior

Fragment sceny Upadku Chrystusa pod krzyżem, porównanie efektu sprzed i po konserwacji, 2021

Stan w trakcie konserwacji, widoczne uzupełnienia ubytków drewna (które zaburzały fakturę malowidła), wykonane w trakcie dawnych prac konserwatorskich, 2021

Na podstawie dokładnej analizy stanu malowideł w całym prezbiterium, do części praktycznej dyplomu wybrano przedstawienie Upadku Chrystusa pod krzyżem (ok. 3 × 4 m). Symboliczny powrót do sceny, od której rozpoczęły się wieloletnie prace konserwatorskie, był dla autorki niezwykle nobilitujący.

Kilkuetapowe prace rozpoczęły się od oczyszczenia powierzchni malowidła z grubej warstwy kurzu i usunięcia filmów z żywic z użyciem rozpuszczalników. Po oczyszczeniu polichromia wykazywała bardzo dobry stan zachowania – nie pudrowała się, nie osypywała, nie występowały żadne odspojenia. Z gotyckiej warstwy malarskiej nie tylko usunięto niepierwotne nawarstwienia (które dalekie były od technologii oryginalnej), ale też nie wprowadzono w jej strukturę żadnych substancji konsolidujących.

Usunięto uzupełnienia warstwy malarskiej, z których większość wykonana była znakiem graficznym (poziomą kreską). Ich charakter był uproszczony, „płaski” w porównaniu do oryginalnych partii malowanych z wrażliwością i wykorzystaniem różnych technik budowania formy. Usunięcia wymagały również liczne uzupełnienia drewna. Były one „roztarte” szeroko poza ubytki, a większość z nich zasłaniała jedynie charakterystyczną fakturę drewna lub sęki.

Zastosowano scalenia plamami barwnymi z miejscowym „rozbiciem” krótką, drobną kreską. Starano się dopełnić wszystkie odnalezione formy, kolory i szczegóły. Nie przekraczano przy tym granicy, poza którą zaczynałaby się niczym niepoparta hipoteza. Podczas prac nieocenioną pomocą okazały się akwarelowe inwentaryzacje Jerzego Gadomskiego z 1957 roku, na których uwiecznione zostały fragmenty sceny, które nie przetrwały do naszych czasów.

W wyniku przeprowadzonych prac wyraźnie uczytelnił się duży zakres zachowanego oryginału. Wciąż jednak widoczne były liczne ciemne plamy i zacieki. W celu ich zniwelowania wykonano kompresy z ligniny nasączonej wodą destylowaną. Jako że takie działanie okazało się skuteczne, zabieg powtórzono trzykrotnie: arkusze ligniny ściągano i wymieniano na nowe po tym, jak równomiernie wyschły na całej scenie. Kolorystyka uległa bardzo wyraźnemu rozjaśnieniu, a ciemne, miejscowe plamy znikły lub znacznie osłabły. Obserwacja oczyszczonej polichromii w świetle UV pozwoliła odczytać wyraźne kształty roślinności w prawym dolnym rogu sceny, które były niewidoczne w świetle dziennym.

Po uzupełnieniu ubytków drewna i zaprawy klejowo-kredowej można było rozpocząć scalenie kolorystyczne. Scena namalowana została z dużą lekkością, mimo iż użyto do tego tłustego spoiwa. Istotne było uzyskanie odpowiedniego krycia, przy jednoczesnej delikatności. Wprowadzenie „wibrującego” znaku graficznego zaburzyłoby pierwotny charakter polichromii. Zastosowano scalenia plamami barwnymi z miejscowym „rozbiciem” krótką, drobną kreską. Starano się dopełnić wszystkie odnalezione formy, kolory i szczegóły. Nie przekraczano przy tym granicy, poza którą zaczynałaby się niczym niepoparta hipoteza. Podczas prac nieocenioną pomocą okazały się akwarelowe inwentaryzacje Jerzego Gadomskiego z 1957 roku, na których uwiecznione zostały fragmenty sceny, które nie przetrwały do naszych czasów.

Przeprowadzone prace w znacznym stopniu poprawiły stan i odbiór estetyczny przedstawienia. Kolorystyka uległa rozjaśnieniu. Znacznie łatwiej można teraz dostrzec różnorodność użytych pigmentów i ślad sprawnie prowadzonego narzędzia. Uczytelniono wiele detali, które ujawniają kunszt artysty i nadają malowidłu lekkości. Podłoże odzyskało naturalną fakturę. Całości przywrócono charakteru malowideł ściennych na drewnie. Powodzenie działań konserwatorskich przeprowadzonych przy scenie Upadku Chrystusa pod krzyżem pozwala przewidywać, że stan wszystkich gotyckich malowideł w kościele może ulec znacznej poprawie.

Inwentaryzacja rysunkowo-malarska fragmentu ściany północnej (w tym sceny Upadku Chrystusa pod krzyżem) wykonana przez Jerzego Gadomskiego, 1956

Nakładanie arkuszy ligniny podczas wykonywania kompresów, 2021

Praca, zrealizowana w Pracowni Konserwacji i Restauracji Malowideł na Drewnie, przyczyniła się do ochrony wybitnych dzieł średniowiecznych, a jej rezultat został dostrzeżony przez gremia eksperckie. Otrzymała wyróżnienie w Konkursie Generalnego Konserwatora Zabytków i Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków na najlepsze prace studialne, naukowe oraz popularyzatorskie, dotyczące ochrony zabytków i muzealnictwa (edycja 2021) oraz wyróżnienie honorowe w międzynarodowym Konkursie PKN ICOMOS im. Profesora Jana Zachwatowicza na najlepsze prace dyplomowe studentów szkół wyższych podejmujące problematykę ochrony dziedzictwa kulturowego 2021.