Oko radykalnie empatyczne. O wystawie Michała Żądły Laurki

Michał Żądło, „Jeremiasz/Oczy jak guziki”, 2024, olej na płótnie, 40 × 30 cm

David d’Angers powiedział kiedyś o Casparze Davidzie Friedrichu: „oto jest człowiek, który odkrył tragedię pejzażu”ⁱ. Michał Żądło żadnej tragedii odkrywać nie musiał – przyszła ona wraz z tematem cyklu NIEWYMOWY prezentowanego na wystawie Laurki w ramach tegorocznego Krakersa (kuratorka Kinga Zięba). Próba artystycznego poznania dzieci cierpiących na FAS – alkoholowy zespół płodowy – podjęta w jego obrazach, stanowi równocześnie próbę stanięcia twarzą w twarz z Innym, od którego wzrok zazwyczaj, mimowolnie, odwraca się. W (tymczasowych) salach galerii Otwarta Pracownia ucieczki jednak nie ma, a konfrontacja z tymi, których – jako społeczeństwo – wypychamy na margines, staje się nieunikniona.

Malarz prowadzi interesujący dialog z konwencjami portretowymi. Obrazy z cyklu mogą budzić skojarzenia kierujące w zupełnie różne strony; gładkie, misterne wykończenie płócien sugeruje inspiracje tradycją akademickiego portretu reprezentacyjnego, brak w nich jednak klasycznie rozumianej idealizacji. Jest za to coś w rodzaju paradoksalnego „weryzmu idealizowanego”. Choć na pierwszy rzut oka obrazy sprawiają wrażenie wypieszczonych i ugrzecznionych, niemal filisterskich portrecików dziecięcych, trącących mieszczańskim kiczem, bliższy ogląd zdecydowanie to pochopne wrażenie neguje. Laurki otwierają się jak kartka urodzinowa od bliskiej osoby: przyciągają wzrok atrakcyjnym rysunkiem i żywym kolorem okładki, wewnątrz kryjąc dużo głębszą, bardzo osobistą treść. Odbiorca dostrzega bowiem w urodzie portretowanych niekiedy subtelne, niekiedy bardzo wyraźne odejście od kanonu piękna, które jest owocem dogłębnych studiów nad wizerunkami osób z FAS. Zaproponowanej konwencji przedstawieniowej blisko do niektórych z najsilniej zmanierowanych portretów Kislinga czy, nawet bardziej, Keesa van Dongena: bliskie kadrowanie postaci w ujęciach popiersiowych, wielkie, szeroko otwarte oczy, monochromatyczne lub przynajmniej uproszczone tła. Oeuvre tych trzech artystów oddziela jednak gruba kreska. Van Dongen, malarz znudzonych panien burżuazyjnego establishmentu, nie jest jak Żądło – dociekliwy adwokat wyrzuconych poza społeczny margines. To, co u jednego jest modą i salonową zabawą, u drugiego staje się najgłębszym sensem malarstwa – okazją do spotkania.

Michał Żądło, „Michał”, 2024, olej na płótnie, 40 × 30 cm

Michał Żądło, „Jeremiasz/Oczy jak guziki”, 2024, olej na płótnie, 40 × 30 cm

Michał Żądło, „Krzyś”, 2024, olej na płótnie, 40 × 30 cm

Michał Żądło, „Iza”, 2024, olej na płótnie, 40 cm × 30 cm

Nie będzie przesadą nazwać Żądłę z tego cyklu malarzem zaangażowanym. Ba, powiedziałbym o nim, że jest twórcą politycznym – w najgłębszym, bo źródłowym rozumieniu polityczności. Polityka, czyli obszar troski o wspólne polis, zdaje się tematem przewodnim Laurek. Polityczne jest patrzenie nieuprzedzonym, ale ciekawym okiem na tych, których życiowe historie nie znajdują miejsca w głównych narracjach. Polityczne jest, za pomocą pozornie nieznaczących detali, jak fragment ręki, niemal przypadkowo pozostawiony na portrecie Marysi, mówić o punktach przecięcia między światem chorych a tym, co wobec niego zewnętrzne. Polityczne jest wreszcie postawić tych wyjątkowych dziecięcych bohaterów twarzą w twarz z odbiorcą. I czekać, aż wydarzy się coś: zrozumienie, strach, niepewność, współczucie, frustracja, gniew, podziw. Z pewnością jednak nie obojętność.

Według Emmanuela Lévinasa sztuki wizualne wpływają negatywnie na dialog międzyludzki, promując „pasywność etyczną” w miejsce aktywnej postawy spotkania z Innym. O dziełach Żądły można powiedzieć wiele – ale nie, że są etycznie pasywne. Nie ma w nich fetyszyzacji cierpienia; portretowani są ludźmi z krwi i kości, a nie figurami okrutnego losu. Cykl przypomina tym samym projekt Jacka Hajnosa Różnica, wydany w formie książki w 2016 roku. Ryciny przedstawiające osoby zmagające się z bezdomnością Hajnos uzupełnił ich osobistymi historiami, oddając w ten sposób głos tym, na których zazwyczaj opada zasłona milczenia. Żądło w NIEWYMOWACH robi coś bardzo podobnego.

Wspomniany już Lévinas napisał: „Skoro inny patrzy na mnie, to jestem za niego odpowiedzialny, nawet jeśli w jego oczach nie podjąłem żadnych zobowiązań”ⁱⁱ.

Spojrzeć na bohaterów płócien Żądły poprzez ich chorobę (ale też pomimo niej), to spojrzeć na samego siebie. W twarzach Krzysia, Michała, Marysi, Jeremiasza, Klaudyny i Izy odbija się brzemię odpowiedzialności, którego podjęcie jest wpisane inherentnie w moment spotkania. Tym samym widzenie staje się aktem etycznym. Żądło daje okazję, by skalibrować oko, które powinno pozostać radykalnie nieobojętne.

Widok wystawy, „Oko radykalnie empatyczne”, Galeria Otwarta Pracownia