Nr 8 zima 2023 kronika Ola Berłożecka

Nagroda Sztuki od kobiet i dla kobiet [Anto/Freytag]

kobieta

↑ Nagroda Sztuki im. Marii Anto i Elsy von Freytag-Loringhoven (edycja 2022), wręczenie nagród

Nagrodzonymi do tej pory artystkami polskimi młodego i starszego pokolenia są: Teresa Gierzyńska, Katarzyna Górna, Joanna Rajkowska, Mariola Przyjemska, Olga Wolniak oraz Małgorzata Mirga-Tas, Adelina Cimochowicz, Edna Baud, Ania Nowak, Katarzyna Kukuła, Liliana Zeic i Iwona Demko. Natomiast artystkami zagranicznymi laureatkami są: niedawno zmarła Carolee Schneemann, Barbara Kruger, Phyllida Barlow, Catherine Opie oraz Bracha L. Ettinger.

Uroczystość przyznania Nagrody Sztuki im. Marii Anto i Elsy von Freytag-Loringhoven odbyła się już po raz piąty, 15 grudnia 2022 roku. Nagroda przyznawana jest artystkom sztuk wizualnych w trzech kategoriach: a. dla młodej artystki polskiej: za odwagę̨, przełamywanie i przekraczanie granic, b. dla artystki polskiej: za wybitny dorobek i postawę̨ artystyczną, c. honorowa nagroda dla artystki zagranicznej: za wybitny dorobek i postawę̨ artystyczną, a od dwóch lat (od 2020) rozszerzona została o kolejną kategorię – za wspieranie obecności i widoczności kobiet w edukacji i kulturze. Nagrodzonymi do tej pory artystkami polskimi młodego i starszego pokolenia są: Teresa Gierzyńska, Katarzyna Górna, Joanna Rajkowska, Mariola Przyjemska, Olga Wolniak oraz Małgorzata Mirga-Tas, Adelina Cimochowicz, Edna Baud, Ania Nowak, Katarzyna Kukuła, Liliana Zeic i Iwona Demko. Natomiast artystkami zagranicznymi laureatkami są: niedawno zmarła Carolee Schneemann, Barbara Kruger, Phyllida Barlow, Catherine Opie oraz Bracha L. Ettinger.

Warto zwrócić uwagę, że nagroda została zainicjowana nie przez oficjalną instytucję kultury, lecz powstała w wyniku niezinstytucjonalizowanej, oddolnej inicjatywy osób związanych ze środowiskiem sztuki współczesnej w Polsce, m.in. artystki Zuzanny Janin, która jest jej pomysłodawczynią, a zarazem córką jednej z patronek nagrody – Marii Anto. Tylko dzięki niezwykłej sile i zaangażowaniu Janin udało się tę nagrodę nie tylko stworzyć, ale również podtrzymać jej istnienie. Powołanie nagrody do życia nastąpiło 1 lutego 2018 roku w Zachęcie podczas dyskusji „Malarka. Malarki. Malarstwo”. Co ważne, dyskusja odbyła się z okazji wystawy Marii Anto, która była pierwszą po przeszło dwudziestu latach tak obszerną wystawą poświęconą sztuce tej artystki w Polsce. Za każdym razem laureatki otrzymują z rąk Zuzanny Janin, wykonane przez nią obiekty rzeźbiarskie – epoksydowe kule-kolaże oraz limitowaną edycję litografii autorstwa Marii Anto.

Z czasem formuła wręczania nagród uległa zmianie. Dwie pierwsze edycje miały miejsce w instytucjach kultury: w Zachęcie Narodowej Galerii Sztuki oraz w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Pandemia, narzucająca ścisły rygor sanitarny i zakaz zgromadzeń, przeniosła uroczystość wręczania nagród w strefę wirtualną. Od 2020 roku odbywa się ona za pośrednictwem platformy ZOOM. Tegoroczna uroczystość przeprowadzona została również za pośrednictwem łącza wirtualnego. Dniem wybranym na wręczenie nagród jest 15 grudnia, który stanowi ważną datę, wspólną dla obu artystek – urodzin Marii Anto oraz śmierci Elsy von Freytag-Loringhoven.

Maria Anto, właściwie Antoszkiewicz, była malarką. Elsa von Freytag-Loringhoven – autorką rzeźb oraz instalacji artystycznych. Obie artystki cechowała bezkompromisowość, którą wykazują się także laureatki nagrody.

Nagroda dobrze wpływa na zainteresowanie artystkami. Dwie spośród nagrodzonych, Mariola Przyjemska (2021) i Teresa Gierzyńska (2018) w niedługim czasie po otrzymaniu nagrody miały swoje monograficzne wystawy w Zachęcie: Przyjemska w 2022, a Teresa Gierzyńska – w 2021 roku. Natomiast Małgorzata Mirga-Tas (2020) prezentowała swoje prace w Pawilonie Polskim na 59. Biennale Sztuki w Wenecji w 2022.

Różowe piekło, czyli Mariola Przyjemska w Zachęcie

Artystki o międzynarodowym uznaniu, które również otrzymały Nagrodę Sztuki, jak Phyllida Barlow, Barbara Kruger, Carolee Schneeman, Bracha L. Ettinger czy tegoroczna laureatka Catharine Opie, to twórczynie, których prace i działania artystyczne oddziałują od lat na kolejne pokolenia tak artystów, jak i krytyków – i właściwie ich kandydatury nie wymagały nawet specjalnego uzasadnienia.

Za ideą Nagrody Sztuki stoi próba rozliczenia się z dotychczasowymi wyróżnieniami artystycznymi. Można w niej dostrzec chęć postawienia pytania: kto je przyznaje i komu. Komu one właściwie służą i czy przynoszą nagradzanym wymierne korzyści? A może samo już bycie nagrodzoną artystką jest wystarczające? Bo, jeśli sama siebie nie docenisz, to kto zrobi to za ciebie?

W Polsce nadal mamy za mało nagród, poprzez które można promować osiągnięcia kobiet, choć w ciągu ostatniej dekady sytuacja na pewno się poprawiła. Nawet w publicznym dyskursie zaczyna się kłaść nacisk nie tylko na właściwą odmianę żeńskich końcówek, ale przede wszystkim na rolę kobiet, będących przecież połową społeczeństwa. Zwraca się uwagę, że jest to znacząca świadomościowo różnica w porównaniu z pokoleniem naszych matek, które swoje osiągnięcia zawodowe zdobywały na „męskich warunkach”, czyli często np. poprzez bycie jedyną kobietą wśród mężczyzn, a zasługi pracowniczek określane były jako „męskie”.

Nagroda Sztuki im. Marii Anto i Elsy von Freytag-Loringhoven (edycja 2021), studio Iwony Demko, fot. Melania Baranowska

Ta znacząca zmiana odbija się w dodanej od 2020 roku kategorii Nagrody Sztuki: za wspieranie obecności i widoczności kobiet w edukacji i kulturze. Nagrodę w tej kategorii otrzymała po raz pierwszy w 2020 Akademia Sztuki w Szczecinie, a następnie kobiety, które zajmują się kształceniem na szczeblu akademickim: artystka wizualna Iwona Demko (2021), kuratorka i teoretyczka sztuki Marika Kuźmicz (2022), artystka wizualna Liliana Zeic (2022) oraz Katy Hessel (2022) – historyczka sztuki i kuratorka; autorka książki „Historia sztuki bez mężczyzn”. W tej kategorii zostało również w minionym roku nagrodzone ogólnopolskie Seminarium Feministyczne, zainicjowane w 2017 roku przez Agnieszkę Rayzacher, Magdalenę Ujme, Ankę Leśniak i Agatę Jakubowską. Im więcej wykształcimy świadomych swoich kompetencji studentek, tym większa będzie pula możliwości wykształconych kobiet.

Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że Nagrodę Sztuki można uznać nie tylko za hołd złożony przez córkę (Zuzannę Janin) twórczej matce (Marii Anto), ale także przez artystkę artystce, której niezwykła spuścizna wciąż czeka na właściwe odkrycie i uznanie.

Taki cel ma również nagrodzenie tych polskich artystek, które mimo swojej wyjątkowo ciekawej ścieżki twórczości w mniej, lub bardziej świadomy sposób zostały zmarginalizowane przez główny nurt sztuki współczesnej. Przyznanie nagrody ma uczynić je bardziej widocznymi.

Na koniec przytoczę anegdotę. Jednym z kryteriów akceptacji hasła biograficznego w polskojęzycznej Wikipedii, czyli uczynienia takiego biogramu widocznym dla czytelnika, jest otrzymanie przez danego artystę (a właściwie przez artystkę, bo hasła mężczyzn nie podlegają aż tak ścisłej weryfikacji) nagrody potwierdzającej twórcze osiągnięcia. Nie jest to ani wiek, postawa artystyczna, ani prace, udział w licznych wystawach czy znaczący wpływ i inspiracja dla innych twórców, tylko informacja o otrzymaniu nagrody. Dlatego kluczowe okazało się wpisanie Nagrody Sztuki im. M. Anto i E. Freytag von Loringoven do hasła Marioli Przyjemskiej, bo właśnie ten fakt spowodował, że jej biogram mógł zostać opublikowany w Wikipedii.

A może, jak pisała Cecilia Alemani we wstępie do katalogu wystawy Milk of Dreams na zeszłorocznym 59. Biennale Sztuki w Wenecji, nastał odpowiedni czas, kiedy zwracamy się do źródeł twórczości, do naszych przodkiń-pramatek, i w którym kobiety mogą przemówić własnym, pełnym głosem?

Ola Berłożecka

Ola Berłożecka

Animatorka kultury i historyczka sztuki, kuratorka wystaw, wydarzeń artystycznych i wydawniczych. Przez wiele lat związana z CSW Zamek Ujazdowski. Publikowała m.in. w „Czasie kultury”, „Obiegu” i magazynie „Szum”