Krakowskie powroty do korzeni…

Przebywający po powstaniu styczniowym na emigracji w Anglii lekarz i działacz społeczny Adrian Baraniecki na tyle intensywnie zainspirował się pismami Johna Ruskina oraz działalnością Henry’ego Cole’a, że po przeniesieniu się do Krakowa w 1868 roku – przy znaczącym poparciu Rady Miasta – zainicjował otwarcie Muzeum Techniczno-Przemysłowego, któremu na początek podarował ponad 2000 eksponatów. Była to wówczas niezwykle nowoczesna instytucja, angażująca się nie tylko w działania wystawiennicze, lecz również wspierająca rozwój rzemiosła i przemysłu konkursami i organizacją kursów zawodowych oraz warsztatów rzemieślniczych, a nawet szerząca ideę emancypacji kobiet poprzez edukację – szczególnie ważną w programie społecznym realizowanym przez Baranieckiego. W ciągu kilku dekad istnienia, we współpracy z artystami i architektami (skupionymi m.in. w utworzonym w 1901 roku w Krakowie Towarzystwie „Polska Sztuka Stosowana”), muzeum podjęło wiele inicjatyw, które w istotny sposób wspierały rozwój różnych dziedzin rzemiosła. Z kręgu twórców współpracujących z MTP wywodzili się założyciele aktywnych w latach 1913–1926 Warsztatów Krakowskich, których niezaprzeczalnym sukcesem było urządzenie pawilonu polskiego na Międzynarodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu w 1925 roku. Likwidacja tej unikatowej na gruncie polskim placówki muzealnej nastąpiła w 1950 roku, a gromadzoną przez dziesięciolecia kolekcję przekazano do Muzeum Narodowego w Krakowie.

W obliczu przedstawionych tu faktów za moment szczególny, wyjątkowo znaczący dla czasów po przełomie 1989 roku, uznać należy otwarcie wystawy pomyślanej jako swoista zapowiedź restytucji Muzeum Techniczno-Przemysłowego – w jego nowej odsłonie, w postaci Muzeum Architektury i Designu, którego docelową siedzibą ma się stać dawny hotel „Cracovia” (wybitne dzieło architektury z lat 60. XX wieku). Udostępniona tymczasowo w Kamienicy Szołayskich ekspozycja, zatytułowana Przedmioty. Galeria Designu Polskiego XX i XXI wieku, została pieczołowicie przygotowana przez zespół kuratorek: Magdalenę Czubińską, Alicję Kilijańską, Bożenę Kostuch, Joannę R. Kowalską i Monikę Paś, które pracowały pod auspicjami dyrektora MNK, profesora dr. hab. Andrzeja Szczerskiego. Chociaż aranżacja wykreowanej przez ten zespół przestrzeni wystawienniczej jest niezwykle wysmakowana, a zarazem wyjątkowo klarownie eksponuje pojedyncze obiekty, zwiedzający niewtajemniczeni w historię designu mogą się poczuć nieco zakłopotani.

Trudno sobie, na przykład, wyobrazić powstanie Warsztatów Krakowskich bez poprzednika w postaci Warsztatów Wiedeńskich, podobnie zresztą jak niezrozumiałe wydać się może upodobanie Karola Tichego do kwadratów i kół bez asocjacji z geometrycznymi kompozycjami Kolomana Mosera (pozostającego pod wpływem Charlesa Renniego Mackintosha). Z kolei znajomość przedmiotów eksponowanych do początku stycznia 2022 roku w Gmachu Głównym pozwoliłaby na odczytanie kontekstu poszukiwań projektantów w zakresie opracowania stylu narodowego we wzornictwie – związanych zarówno z tradycją elitarną, szlachecką, odwołującą się do klasycyzmu stanisławowskiego, obecną m.in. na „Wystawie Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowem” urządzonej (z dużym udziałem członków Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana”) w Krakowie w 1912 roku, jak też tych bardziej demokratycznych, inspirowanych folklorem z Zakopanego.

Z jednej strony, niemal obowiązkowym uzupełnieniem prowadzonej przez kuratorki narracji jest znajomość trwającej w Gmachu Głównym krakowskiego muzeum do 2 stycznia 2022 roku wystawy Polskie style narodowe 1890–1918. Z drugiej zaś, specjaliści zajmujący się historią rzemiosła i projektowania produktów przemysłowych – nie bez racji – mogliby oczekiwać w Kamienicy Szołayskich choćby niewielkiego tła, przedstawiającego rolę ruchu Arts and Crafts (inspirującego działania Baranieckiego) oraz wiedeńskiej Secesji (bez której pewnie nie doszłoby do powstania Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana”) – które znacząco stymulowały ożywienie środowiska twórczego w Krakowie około 1900 roku. Trudno sobie, na przykład, wyobrazić powstanie Warsztatów Krakowskich bez poprzednika w postaci Warsztatów Wiedeńskich, podobnie zresztą jak niezrozumiałe wydać się może upodobanie Karola Tichego do kwadratów i kół bez asocjacji z geometrycznymi kompozycjami Kolomana Mosera (pozostającego pod wpływem Charlesa Renniego Mackintosha). Z kolei znajomość przedmiotów eksponowanych do początku stycznia 2022 roku w Gmachu Głównym pozwoliłaby na odczytanie kontekstu poszukiwań projektantów w zakresie opracowania stylu narodowego we wzornictwie – związanych zarówno z tradycją elitarną, szlachecką, odwołującą się do klasycyzmu stanisławowskiego, obecną m.in. na „Wystawie Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowem” urządzonej (z dużym udziałem członków Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana”) w Krakowie w 1912 roku, jak też tych bardziej demokratycznych, inspirowanych folklorem z Zakopanego. Konteksty te zostały trochę zaniedbane w sposobie zaaranżowania ekspozycji, ale za to stają się jasne, gdy zwiedzający zapoznają się z tekstem katalogu towarzyszącego wystawie (dobrze przygotowanego merytorycznie i atrakcyjnego edytorsko).

W opublikowanym w nim wstępie dyrektor Szczerski podkreślił, że aranżowane w hotelu „Cracovia” muzeum będzie nie tylko przestrzenią stałych oraz tymczasowych pokazów eksponatów historycznych, lecz także miejscem warsztatów i interakcji twórców związanych współcześnie z projektowaniem przedmiotów i usług. Można więc oczekiwać, że stanie się ono równie inspirujące dla rozwoju rękodzieła i przemysłu w Polsce, co jego niegdysiejszy poprzednik, powołany do istnienia w 2 połowie XIX wieku. Zarówno z uwagi na obfitość zbiorów (która pozwala uniknąć symulowania kolekcji za pomocą rozwiązań wirtualnych lub replik), jak też z powodu znamienitej historii, Kraków jawi się jako miasto szczególnie predestynowane do prezentacji dziejów designu. Mały przedsionek ze zdjęciami wnętrz „Cracovii” oraz ocalałymi pozostałościami oryginalnego wyposażenia hotelowego dają przedsmak całego pokazu, w którym interesująco zaakcentowano przeszłość (meble projektowane przez Stanisława Ignacego Witkiewicza sen., Stanisława Wyspiańskiego, Karola Tichego, Edmunda Bartłomiejczyka i in., wyroby członków Warsztatów Krakowskich – niestety, bez należytego wyeksponowania ich kontynuacji, jaką była warszawska Spółdzielnia Artystów Plastyków „Ład”), a także czołowe osiągnięcia projektantów okresu PRL oraz ikoniczne produkty designerów aktywnych po 1989 roku. Jest to bez wątpienia fascynujący zwiastun przyszłej, zapewne znacznie większej, aranżacji wystawowej w docelowej siedzibie nowego oddziału muzealnego.

Można żałować, że makieta pawilonu polskiego z wystawy paryskiej 1925 roku znalazła się w dziale poświęconym architekturze, ponieważ budowla ta nie była przełomowym osiągnięciem architektonicznym, natomiast wciąż odgrywa znaczącą rolę w narracjach dotyczących rodzimego designu. Rozległe przestrzenie przyszłego muzeum pozwolą kuratorom na nowe rozwiązania. Wówczas ich intencje zostaną wyartykułowane bardziej wyraziście. Być może w dziale mody uda się wtedy oddzielić domowe krawiectwo od twórczości wybitnych projektantów, opracowujących wzory dla klientów masowych lub kreujących ekskluzywną haute couture. Jednak nawet obecnie, przy wszystkich koniecznych kompromisach – wynikających ze szczupłości miejsca oraz z decyzji merytorycznych podyktowanych potrzebą esencjonalnego ujęcia wyjątkowo złożonych zjawisk – krakowska wystawa jest wyjątkowo ważnym wydarzeniem muzealnym przełomu lat 2021–2022, które z całą pewnością powinno się znaleźć na liście najbardziej znaczących zjawisk w kulturze naszych czasów.