Kinga Burek, Dobra chęć, wystawa w BWA Ostrowiec
Justyna Łada
Domatorki
Widok wystawy, „Myślą, że mną się bawią, a ja latem bez trzymanki”, CSW Łaźnia, 2024, fot. Karol Stańczak
Dom jak kurnik, taki, że gdyby się oprzeć albo kopnąć, to wszystkie deski poleciałyby na ziemię, a część złamałaby się wpół, zbutwiałe to wszystko 1 .
Idea domu i rodziny jako zalążka jednostki społecznej stanowi temat najróżniejszych interpretacji i dyskusji wokół tego, jak mocna lub krucha jest jego konstrukcja. Łaciński termin domus oznacza zarówno namacalny dom, mieszkanie, jak i rodzinę, gospodarstwo czy ojczyznę. Jednak przede wszystkim o rodzinę tu chodzi, o tę małą ludzką wspólnotę regulowaną rolami, wzajemnymi relacjami, rytuałami, obyczajami i pamięcią przodków. To fundament wszystkich jednostek: stabilny i zarazem chwiejny, a przede wszystkim ulegający ciągłym przemianom. W sferach familijnych doszukuje się również sensu religijnego, bowiem każde miejsce do życia powiela porządek kosmiczny: okna i drzwi traktuje się jako punkty łączności człowieka z bogami 2 . Wszakże „ludzie tworzą dom swoim życiem – w jego wymiarze nadprzyrodzonym i codziennym” 3 . Taką symbolikę progu i wnętrza nostalgicznie oddała w swym pamiętnym Zapisie socjologicznym Zofia Rydet, który skrzętnie realizowała od 1978 roku praktycznie aż do końca swej aktywności. Ta obszerna dokumentacja domostw polskiej wsi wraz z jej mieszkańcami została wykonana w stylu dziewiętnastowiecznej „fotografii zakładowej”, co nadało całości ponadczasowy wymiar.
Dom z jednej strony stanowi bezpieczny azyl, a z drugiej – zwodniczą przestrzeń, w której ściany zdają się przesuwać, zacieśniać lub rozszerzać, zmieniać swój układ i tym samym wewnętrzną hierarchię. Wartości te szczególnie silnie przedefiniowała pandemia, która wymusiła jeszcze większą integrację rodziny i zespojenie autonomicznych, intymnych światów. Zaogniła w niej relacje i zagęściła atmosferę. Sam dom jest pewną wartością przestrzenną, w której rozgrywa się swoisty podział sił. Już od dłuższego czasu trwa redefinicja tradycyjnych ról i przestrzeni mieszkalnych stereotypowo przypisanych kobietom, co niejednokrotnie prowadziło do ich marginalizacji w sferze publicznej i zawodowej. W feministycznej wizji domu nie istnieje ścisłe przypisanie ról płciowych, propagowana jest autonomia, bezpieczeństwo, współpraca pozbawiona hierarchii. Nieodłącznie wiąże się z tym kwestia kobiecej pracy reprodukcyjnej. Codzienne, przyziemne obowiązki, jak zauważyła Mary Inman, nie są regulowane prawnie, stanowią lukę płacową i generują nierówności 4 .
Elżbieta Jabłońska, „Zasiedzenie”, 2004, dzięki uprzejmości artystki
Elżbieta Jabłońska, „Kuchnia”, 2009, dzięki uprzejmości artystki
Elżbieta Jabłońska, „Przypadkowa przyjemność”, 2007, dzięki uprzejmości artystki
Elżbieta Jabłońska, „Supermatka”, 2002, dzięki uprzejmości artystki
Elżbieta Jabłońska, „Supermatka”, 2002, dzięki uprzejmości artystki
Pomysły Elżbiety Jabłońskiej przede wszystkim wywodzą się z codzienności, a sztukę uprawia „przy zamkniętych drzwiach”. Niejednokrotnie poddawała pod dyskusję znaczenie ról narzuconych przez społeczeństwo, szczególnie tych kobiecych. W cyklu zdjęć Supermatka (2002) kobieta stała się w zaciszu domowym herosem-mężczyzną, agentką do zadań specjalnych, zwyczajną bohaterką, której zasięg działań ograniczał się do czterech ścian przestrzeni mieszkalnej. Realizacje te stanowiły również ironiczny komentarz do poemancypacyjnego statusu kobiet, które powinny być multifunkcjonalne 5 i godzić wiele tożsamości. W swych kulinarnych akcjach w ramach projektu Kuchnia (realizowanych od 2003 roku) doprowadziła w przestrzeni galerii do dekontekstualizacji domowej roli gospodyni, wyjęła ją z tradycyjnej, rodzinnej bańki i zinterpretowała w egzaltowanych kręgach artworldu. W „przerośniętej” kuchni artystka zaakcentowała marginalizowaną rolę kobiet, dopełniając zarazem ceremonii konsumpcji sztuki. Podobnie jak obierająca ziemniaki Julita Wójcik, która swoją akcję zaaranżowała w 2001 roku w Zachęcie. Twórczość Jabłońskiej często oscyluje wokół ironicznej gry z mitami (Matki Polki) czy stereotypami, jak chociażby w cyklu estetycznych fotografii barwnych Przypadkowa przyjemność (2005–2006). Dopełnieniem domowych działań jest prowadzona przez artystkę wraz z rodziną od 2019 roku Fundacja W788, w ramach której organizuje rezydencje artystyczne w specjalnie zaadaptowanej przestrzeni „mieszkalno-pracownianej” 6 . Drogę do odnalezienia siebie poza narzuconymi rolami obiera również w swojej sztuce Anna Baumgart, która śledzi zmagania kobiet z konwencjami społecznymi. Chociażby w Bombowniczce (2005) eksplorowała kobiecą agresję wobec wyśrubowanych standardów społecznych: figura nagiej ciężarnej kobiety została opatrzona maską świni jako wyraz sprzeciwu wobec społecznie narzucanych wartości 7 .
Sylwia Jakubowska-Szycik, widok wystawy „Korzenie sięgają głębiej”, Bydgoskie Centrum Sztuki, 2024
Sylwia Jakubowska-Szycik, widok wystawy „Korzenie sięgają głębiej”, Bydgoskie Centrum Sztuki, 2024
Sylwia Jakubowska-Szycik, wernisaż wystawy w Bydgoskim Centrum Sztuki, 2024
Sylwia Jakubowska-Szycik, widok wystawy „Korzenie sięgają głębiej”, Bydgoskie Centrum Sztuki, 2024
Interpretacje tematu domu, często mimo jego przemyślanej, wypełnionej codziennością struktury, pozostawiają również przestrzeń do uzupełnienia czy też ucieleśnienia. Artystki niekiedy gromadzą przyziemne przedmioty i narzędzia, by wkomponować je w obręb wizji własnego locum. Patrycja Orzechowska bada relacje między ludźmi a rzeczami, by następnie zrekonstruować je w estetycznych kompozycjach. W realizacji Homebody (2013) posłużyła się cielesnością oraz techniką fotografii i kolaży, na których kobieta przyjmuje udziwnione pozycje, kojarzące się z jogą. Postać splata się z domowymi meblami i wpisuje jednocześnie w rysunek.
Karolina Balcer, widok wystawy „Happy Family” w Galerii Wozownia, wł. Galeria Wozownia
Karolina Balcer, widok wystawy „Happy Family” w Galerii Wozownia, wł. Galeria Wozownia
Karolina Balcer, widok wystawy „Happy Family” w Galerii Wozownia, wł. Galeria Wozownia
Karolina Balcer, widok wystawy „Happy Family” w Galerii Wozownia, wł. Galeria Wozownia
Karolina Balcer, widok wystawy „Happy Family” w Galerii Wozownia, wł. Galeria Wozownia
Karolina Balcer, „Dom Wzorcowy”, kadr z filmu, 2015, widok wystawy „Happy Family” w Galerii Wozownia, wł. Galeria Wozownia
„Domatorki”, skłaniając się ku typowo kobiecym technikom, takim jak: haftowanie, szycie, szydełkowanie, wykraczają poza zwyczajowe rytuały i przyjmują funkcję komentatorek domowych pieleszy, nie zawsze błogich i beztroskich. Sylwia Jakubowska-Szycik w swojej twórczości nawiązuje do domu jako idei wspólnotowości, sieci połączeń i korzeni. Realizowany od 2010 roku cykl prac DOM/SCHRON zapoczątkowała bryła powstała z czterech ton gazet. Jej surowa, szczelna konstrukcja bez okien odpowiada pierwotnej, ochronnej funkcji domu, w której niebezpieczne treści prasowe stają się nieczytelne. Z czasem projekt ewoluował i w odpowiedzi na rozgrywające się wydarzenia, takie jak pandemia czy wojna, oraz osobiste doświadczenia twórczyni powstawały kolejne formy mieszkalne. Niektóre z nich pojawiły się również na niedawno prezentowanej wystawie artystki w Bydgoskim Centrum Sztuki zatytułowanej Korzenie sięgają głębiej. Przedstawione prace wykonane zostały w tradycyjnych technikach z tkanin towarzyszących domowym rytuałom, z używanych ubrań, włóczki i nici. Zagłębiając się w rodzinną historię, automatycznie eksplorujemy własną tożsamość, poszukujemy cieni przeszłości oraz więzów łączących ludzi i miejsca. Czesław Miłosz pisał o zakorzenieniu jako stałej potrzebie natury ludzkiej opartej na rytmie, powtarzalności, stabilności prowadzącej do „paraliżu czasu” 8 . Obleczony korzeniami dom – tak obrazowo przedstawiony na terenie bydgoskiej ekspozycji – jest nieuchronnie napiętnowany emocjonalnie, silnie wrosły w jego członków. Pierwotnie łacińskie słowo intimus oznacza najwewnętrzniejszy — bowiem intymność jest tym, co przeznaczone dla najbliższych, określa wartości aktywnie doświadczane na co dzień 9 . Pragnienie prywatności ma wyraźnie wyznaczoną granicę między tym, co swoje, a obce. A gdyby tę granicę przekroczyć? Już w XV wieku malarze niderlandzcy wchodzili z płótnami do przestrzeni mieszkalnych, by podglądać i odsłaniać uświęconą ciszę domowego życia. Podobny zabieg „odsłaniania” stosuje od 2020 roku Karolina Balcer w bardzo osobistym projekcie Happy Family zaprezentowanym między innymi na początku tego roku w Galerii Wozownia w Toruniu. Twórczyni obnaża swymi działaniami przysłonięte płaszczem przyzwoitości bolączki własnej rodziny, takie jak: choroby, zaburzenia psychiczne, uzależnienia, depresje i wszelkie kryzysy, które napiętnowały relacje. Pojawia się tu wątek choroby dwubiegunowej brata, śmierć ojca i przytłaczającej żałoby. Wspomniane są również własne próby zajścia w ciążę za pomocą metody in vitro. Tabuizowane w społeczeństwie problemy są głęboko chowane za okiennymi kotarami i skrywane pod pozorami normalności. Owa wspólnotowość, o której rozprawiała Jakubowska-Szycik, doprowadza do zbiorowego przeżywania wszelkich upadków przez wszystkich członków rodziny. Balcer bada również wątek bezdomności, a raczej wykorzenienia, zarówno w wymiarze fizycznym, jak i mentalnym. Do przekazania zawiłych i niełatwych tematów wykorzystuje żywe, intensywne barwy, jakby oswajała widzów z ciężarem przeżyć. Do ich wykonania posłużyły włóczka i tkanina, a w szczególności metoda dywanowa – tuftingu. Dlatego powstałe obiekty-obrazy dają poczucie udomowienia przestrzeni galeryjnej. Codzienne obcowanie z domowymi sprzętami i sentymentalnymi pamiątkami jest integralnym aspektem życia rodzinnego. Balcer, konfrontując odbiorców z osobistymi przeżyciami, naświetla temat zaburzeń psychicznych w społeczeństwie oraz problem stygmatyzacji społecznej. Toteż jej prace przypominają poduszki opatrzone sloganami w stylu: „To nie jest koniec świata”, kolorowe dywany zatytułowane Chill Pills przybierają kształt tabletek psychotropowych, a wycieraczki „krzyczą” u progu desperackim napisem: „Help”. Meble i z pozoru „przytulne” obrazy-dywany mogą kojarzyć się z wygodą, lecz w rzeczywistości wprawiają w dyskomfort, uwierają i drapią. Snują historie rodzinne o wpółprzeżywaniu i wpółuzależnieniu, o wspólnocie, która próbuje połączyć rozsypane klocki we w miarę logiczną całość.
Klaudia Prabucka, kadr z oprowadzania performatywnego w ramach wystawy „Myślą, że mną się bawią, a ja latem bez trzymanki”, CSW Łaźnia, 2024, fot. Karol Stańczak
Klaudia Prabucka, kadr z oprowadzania performatywnego w ramach wystawy „Myślą, że mną się bawią, a ja latem bez trzymanki”, CSW Łaźnia, 2024, fot. Karol Stańczak
Klaudia Prabucka, kadr z oprowadzania performatywnego w ramach wystawy „Myślą, że mną się bawią, a ja latem bez trzymanki”, CSW Łaźnia, 2024, fot. Karol Stańczak
Klaudia Prabucka, „Babcia leży w trumnie”, 2022, „Pogrzeb”, wideo, 2022, fot. Karol Stańczak
Widok wystawy, „Myślą, że mną się bawią, a ja latem bez trzymanki”, CSW Łaźnia, 2024, fot. Karol Stańczak
Widok wystawy, „Myślą, że mną się bawią, a ja latem bez trzymanki”, CSW Łaźnia, 2024, fot. Karol Stańczak
Myślą, że się mną bawią, a ja latam bez trzymanki – tym zawadiackim tytułem Klaudia Prabucka opatrzyła swoją tegoroczną wystawę indywidualną w CSW Łaźnia w Gdańsku. Jej nasączona poczuciem humoru, groteską i beztroską estetyką sztuka rezonuje zdecydowanie głębiej, ku historiom rodzinnym i problemom młodego pokolenia. Poważne tematy zostają odciążone za pomocą różnorakich technik i mediów, takich jak: malarstwo, film, animacja, rzeźba czy instalacja przestrzenna. W jej pracach przewijają się tematy familijne oraz motywy śmierci i żałoby. Jej autoportret Równowaga rodzinna (2022) jest rodzajem próby zachowania balansu przy domowym stole, nad wazą w formie głowy babci. Obraz I widzę, jak tata płacze pierwszy raz (2022) odwołuje się do śmierci teściowej i żałoby ojca. Całą wystawę spajała i fabularyzowała poruszająca animacja opowiadająca o śmierci babci, zatytułowana Śmierć i śledź z 2022 roku, wkraczająca w stan odrealnienia i ludowego mistycyzmu. Pojawiają się w niej eksponowane na dziełach motywy: żółty śledź czy wspólny stół jadalny. „Wiercę we wspomnieniach, jak w ścianie, by móc na ich miejsce powiesić nowe” – wyświetlanym obrazom towarzyszą napisy werbalizujące ból przeżywany po stracie bliskiej osoby. To bardzo czuła i na przekór humorystyczna próba przeżycia żałoby. Śledź staje się w całym tym projekcie czynnikiem rozdzielającym, symbolem kostuchy burzącej harmonię i szczęście rodziny. Na wystawie wyświetlona została również w ciasnej, ciemnej komórce transmisja online z 2022 roku z pogrzebu babci Zosi, która odbyła się w parafii Pawłowo, w czasie trwania pandemii Covid-19. Streamowany na Facebooku pochówek śledziło ponad 1100 osób (!), przy czym liczba mieszkańców parafii nie przekraczała tysiąca wiernych. Użytkownicy Facebooka swobodnie, niekiedy bez ogródek komentowali ceremonię: „czuję, jakby grzebanie zmarłych zostało pozbawione resztek intymności i duchowości” – napisała artystka w komentarzu. W klaustrofobicznej przestrzeni poniżej wideo zamieszczona została realizacja Babcia leży na trumnie (2022), w której wykonana na drutach postać babci leży wraz z metalowym śledziem na formie przypominającą trumnę. Umiejscowienie instalacji site-specific w ciasnej, wydobytej na potrzeby ekspozycji przestrzeni wzmocniło efekt podglądactwa i poczucie zakłócania prywatności wydarzenia.
Rodzinne rozterki zostały również ciekawie zmaterializowane na otwartej 13 września wystawie Marii Pietras i Pawła Marcinka pod tytułem Obejmowanie schorowanego domu, w Galerii Łęctwo w Poznaniu. Prezentacja odnosi się do mechanizmu domu uzbrojonego w symbole, relacje i napięcia w kontekście środowiska, w którym dane jest każdemu się ukształtować. Po jego opuszczeniu tak naprawdę składamy i formujemy się na nowo, wciąż obleczeni rodzinnymi więzami, które nas otulają i cisną zarazem. Pietras w swoich tegorocznych pracach, takich jak Obiad o’clock, Wimieojca czy Krzyżyk na drogę – dobrze korespondujących z Człowiek butelka (2024) czy Domek po przejściach (2024) Marcinka – przywoływała wyniesiony z domu bagaż rodzinnych rytuałów i tradycji katolickiej. Zabiegi te można również rozumieć jako próbę akceptacji przeszłości i wpajanych wzorców, którą każdy w procesie samostanowienia powinien wypracować.
„I znowu jemy na talerzach malowanych w kwiaty. Spisując historie opowiadane przez mamę, mam odczucie, że tamten talerz powoli się skleja, już jest prawie cały, brakuje mu tylko kilku kawałków. Może je znajdę, a może pozostanie wyszczerbiony” – napisała Bettina Bereś we wstępie do swojej autobiograficznej książki 10 . Wspólne posiłki artystki z jej matką, Marią Pinińską-Bereś, często prowadziły do awantur i tłuczenia talerzy. Przedmioty, naczynia, ręcznie tkane akcesoria, wspólny stół i albumy zdjęć – wszelkie gromadzone rodzinne dobra stają się świadectwem tego, co kojące i traumatyzujące, solidne i zbutwiałe zarazem. Tradycyjny model rodziny w obecnych czasach uległ przeobrażeniu, korzenie i więzy rozluźniły się, a prywatność stała się domeną publiczną. „Coraz częściej nie tylko człowiek zmierza do domu, lecz także dom podąża za człowiekiem. Między zakorzenieniem i mobilnością wytwarza się gęsta sieć połączeń, form przejściowych, hybrydycznych” 11 . Dlatego właśnie zabawa w dom trwa całe życie, niezależnie od miejsca i czasu, ale na własnych zasadach.
Maria Pietras, Paweł Marcinek, „Obejmowanie schorowanego domu”, widok wystawy, 2024
Hanna Kostołowska
Historyczka sztuki, tłumaczka z języka włoskiego, redaktorka, animatorka kultury, okazjonalnie kuratorka wystaw. Absolwentka historii sztuki i filologii włoskiej na UAM w Poznaniu. Od 2014 roku współtworzy magazyn o sztuce „Artluk”. W latach 2018-2021 manager Mojego Teatru – prywatnego teatru w Poznaniu. Autorka licznych artykułów o sztuce współczesnej, tekstów kuratorskich oraz tłumaczka literatury włoskiej.
