Radim Koros, NEXT, wystawa w UFO Art Gallery
Robert Domżalski
Cherchez le mage – dokumentacja wystawy Veroniki Hapchenko w Galerii i
Miejsce: Galeria i!
Artystka: Veroniki Hapchenko
Czas: 14–27.06.21
Kuratorka: Margarita Vladimirova
Cracow Art Week KRAKERS 2021
„Magia istnieje, jest niezwykle skuteczna – ale tylko w swoim wymiarze. Aby oddziaływała na osobę, konieczne jest istnienie «psychicznego gruntu». Aby zaistniał, potrzebny jest zestaw oczekiwań, który pozwala na przekierowanie energii psychicznej w określony sposób – owszem przekierowanie, ponieważ wpływy magiczne nie opierają się na potężnych wpływach zewnętrznych, ale na kontroli procesów wewnętrznych ofiary, na uruchomieniu zaistniałych mechanizmów psychicznych utworzonych przez kulturę, istniejących tylko w jej obramowaniu”.
Tytuł projektu, wystawy oraz przewodnika – Cherchez le mage – w tłumaczeniu z francuskiego znaczy: „szukajcie maga”. Nawiązuje on do powiedzenia cherchez la femme („szukajcie kobiety”) używanego w przypadkach, gdy trudno wytłumaczyć czyjeś zachowanie, tj. nie ma ono logicznych przyczyn. Stosowane jest również, gdy nie można znaleźć sensownego uzasadnienia jakiegoś wydarzenia, nierzadko uznaje się, że musiała być w to zamieszania jakaś kobieta. Jako że francuski był językiem dominującym wśród klas wyższych Imperium Rosyjskiego, a ezoteryzm i okultyzm, w zorganizowanej postaci, rozpowszechniły się właśnie w tych środowiskach społecznych, odwołanie się do francuskojęzycznej frazy wydaje się w pełni uzasadnione.
Tematem pracy magisterskiej są zjawiska okultystyczne obecne na terytorium Związku Radzieckiego, od czasów poprzedzających jego oficjalne powstanie aż do lat 30. XX wieku (kiedy zostały zduszone przez stalinowskie represje).
W samej ideologii ZSRR nie było miejsca na ezoterykę, a wszystkie jej odmiany – astrologia, alchemia czy magia, na równi z religią piętnowane były tym samym terminem – мракобесие (obskurantyzm). Niemniej jednak okultystyczna mentalność, tradycje i magiczne skłonności przetrwały i tliły się nadal, pod parasolem państwa, pomimo wszelkich prób ich zlikwidowania i racjonalizacji. Zakazane zjawiska odcisnęły piętno na frazeologii, legendach i historiach dotyczących przede wszystkim tamtego okresu, ale funkcjonujących do dziś. Po rozpadzie Związku Radzieckiego okultyzm powrócił na wschód ze zdwojoną siłą.
Na przełomie XIX i XX wieku ezoteryka wywiera ogromny wpływ na klasy wyższe i inteligenckie Imperium Rosyjskiego, które – jakby przeczuwając nadchodzący tumult historyczny – rzucają się w wir nauk tajemnych. Wszelka magiczna myśl trafiała na podatny grunt i rozpowszechniała się szybko; przyciągała ludzi nie tylko sensacją wtajemniczenia w „zakazane nauki”, ale działała też jako potężny mechanizm obrony psychologicznej, jako forma dająca poczucie bezpieczeństwa psychicznego budowana na poczuciu przynależności do sztywnej struktury. Ezoteryczna hierarchia opierała się na dwóch filarach: mistrzu i uczniu, a jej wszechświat składał się z dość jasno określonych wzajemnych połączeń: „jak na górze, tak i na dole; Jak na dole, tak i na górze”. W systemie tym nie było miejsca na przypadek. W momencie gdy adept dostępuje wtajemniczenia w wiedzę ukrytą, otrzymuje szansę na ocalenie. Na przełomie wieków Europa znajdowała się w stanie niestabilności społecznej i kulturowej, a praktyki magiczne proponowały możliwość ucieczki od politycznej rzeczywistości.
Okultyzm albo myśl ezoteryczna, jak o tym mówiono, to nowa, progresywna myśl, która „zrzuciła kajdany religii i nauki”, synteza dawnej utraconej wiedzy i nowoczesnych teorii naukowych. Przykładowo taką syntezą było nauczanie Heleny Bławatskiej, która połączyła teorię ewolucji Darwina ze „starożytną wiedzą Wschodu”. Jej pierwsza książka Izyda obnażona została wyprzedana w całym nakładzie w ciągu 10 dni. Później Boris Uspienski przedstawia swoją ideę Czwartego Wymiaru i odwiedzając artystyczną piwnicę Bezpański Pies w Petersburgu, gromadzi tłumy słuchaczy, w których kręgu znajdowali się wybitni przedstawiciele Srebrnego Wieku. Georgij Gurdżijew, dla którego rewolucja była momentem, gdy „wiedza całego świata” kumuluje się i można ją wykorzystać do swoich własnych celów, otwiera kilkadziesiąt szkół na całym świecie, w których wykłada swoją tajemną teorię, nazywając ją „Czwartą drogą”.
Towarzystwo Badań Parapsychicznych swoją działalnością popularyzuje zjawiska paranormalne, takie jak: telepatia, spirytyzm, teleportacja, telekineza i inne. Na każdym salonie przeprowadzane są seanse spirytystyczne, a niejedna publikacja zawdzięcza swe powstanie technice pisma automatycznego.
Po powstaniu Związku Radzieckiego przedstawiciele ugrupowań ezoterycznych starają się nawiązać współpracę z rządem bolszewików, widząc w rewolucji historyczną konieczność i szansę na spełnienie przepowiedni i rozwinięcie spirytystycznego ducha ludzkości. Samo OGPU (Czeka), w tajemnicy rozważało korzystanie ze zjawisk magicznych w celu dalszej unifikacji i rozwoju komunizmu, publicznie jednak każdy ich przejaw nazywając obskurantyzmem i ścigając.
Wydarzenia te doprowadziły do powstania wielu mitów radzieckich, których prawdziwe znaczenie zostało z czasem zapomniane, ale które nadal wywierają wpływ na mieszkańców byłego ZSRR.
