Ceramika i mozaiki w przestrzeni publicznej, barwne kwiaty PRL-u

Krystyna Zgud-Strachocka, kompozycja na ścianie holu kina, 1967
Kraków, kino „Kijów”, al. Krasińskiego34
Monumentalna płaskorzeźba, największa kompozycja z okładzinowych płyt łysogórskich w Polsce
Fot. Bożena Kostuch

Gdy myślimy i rozmawiamy o tym okresie, to rzeczywiście dosyć często pojawia się kolor szary. Ludzie w wielu wypadkach odbierają tę całą, zróżnicowaną przecież epokę przez pryzmat beznadziei lat 80. XX wieku. Widzimy ją jako smutny czas, w którym szarzy ludzie żyli w szarych miastach, otoczeni szarymi, nieciekawymi przedmiotami. Trudno – oczywiście – zgodzić się z tak uproszczoną wizją.

Materiałem, z którego tworzono mozaiki, była przede wszystkim ceramika. Tworzywo trwałe, stosunkowo proste w produkcji, niedrogie i łatwe w utrzymaniu, które dzięki szkliwom mogło otrzymać bogatą paletę barw, niekiedy bardzo intensywnych, innym razem bardziej stonowanych. Do komponowania mozaik wykorzystywano więc płytki wykonywane przez artystów-ceramików (Helena Hussarska) bądź nabywane w specjalizujących się tej dziedzinie pracowniach (Jan Misiak z Wawra pod Warszawą) oraz w zakładach ceramicznych (Spółdzielnia „Kamionka” w Łysej Górze). Rzadziej wykorzystywano stłuczkę ceramiczną oraz kamień, nieco częściej szkło, na przykład w formie nieregularnych brył odpadów hutniczych. Chętnie tworzono kompozycje z dużych, opracowanych plastycznie płyt, dzięki którym całe ściany stawały się efektownymi, barwnymi płaskorzeźbami; stosowano też zwykłe płytki przemysłowe, których pierwotnym przeznaczeniem były trwałe i łatwe w utrzymaniu posadzki (krakowskie przykłady to wyjściowa ściana kina „Kijów” oraz potężna elewacja Biprostalu). Kompozycje umieszczano na ścianach zewnętrznych oraz we wnętrzach kin, biurowców, dworców, kawiarni, domów kultury, szkół, szpitali, basenów…

Niektóre z nich aspirowały do współkreowania architektury, inne pełniły funkcję informacyjno-reklamową, ale chyba większość miała być po prostu dekoracyjna. Jak już w 1954 roku pisano na łamach „Stolicy”: „nasze budownictwo polega również na tworzeniu piękna dnia codziennego w sklepie, kawiarni, w barze mlecznym, poczekalni dworca kolejowego”   ^1  1  M. S., Plastycy współbudowniczowie, „Stolica”, 1954, nr 15, s. 8. ↩︎, a dekoracje mozaikowe współtworzyły je w znakomity sposób. Dzięki kompozycjom na elewacjach budynki wyróżniały się z otoczenia, a dekoracje umieszczane we wnętrzach często sprawiały, że pomieszczenia stawały się bardziej przytulne. Mozaikom przypisywano jednak również bardziej szczytne cele: humanizacji miejsca pracy, łagodzenia stresu, umożliwienia szerokim masom naturalnego, niemal przypadkowego kontaktu ze sztuką, podniesienia jakości i estetyki przestrzeni publicznej.

Helena Hussarska, mozaika na ściance zamykającej balkon, 1964 Kraków, Hotel Studencki Piast, ul. Piastowska 47 Materiał ceramiczny wykonany przez autorkę w pracowni w Przegorzałach Zdjęcie sprzed remontu i zniszczenia rzeźby projektu Teresy Lisowskiej-Gawłowskiej w 2016 Fot. Bożena Kostuch

Celina Styrylska-Taranczewska, mozaika na elewacja Biprostalu, 1964 Kraków, Centrum Biurowe Biprostal, ul. Królewska 57 Mozaika współtworząca architekturę, poddana konserwacji w 2011 Fot. Bożena Kostuch

Aniela Szatara-Tymcik „Kłosy”, koniec lat 60. XX w. Kraków, piekarnia Binkowskich, ul. Długa 7 Szyld i reklama piekarni wykonana techniką mozaiki Fot. Bożena Kostuch

Witold Skulicz, kompozycja dekoracyjna, 1967 Kraków, Teatr Bagatela, ul. Karmelicka 6 Ceramiczna płaskorzeźba współtworząca architekturę, poddana konserwacji podczas remontu w 2002 Fot. Bożena Kostuch

Fragment kompozycji na ścianie korytarza przychodni, 1 poł. lat 70. XX w. Kraków, NZOZ Kraków-Południe, ul. Szwedzka 27  Mozaika utworzona z płytek oraz przykładów ceramiki ze Sp. „Kamionka” w Łysej Górze Fot. Bożena Kostuch

Józef Sękowski, Wojciech Firek, Andrzej Getter, Jacek Budyń Część ukształtowania otoczenia przed szpitalem dziecięcym w Prokocimiu, projekt 1987, realizacja 1989 Kraków, Uniwersytecki Szpital Dziecięcy, ul. Wielicka 265 Fot. Bożena Kostuch

Kazimierz Piętka „Kolumna Przodowników Pracy” (fragment), 1950 Kraków, budynek NOT, ul. Straszewskiego 28 Jedyny w Krakowie przykład socrealistycznej realizacji ceramicznej Fot. Bożena Kostuch

Ewa Żygulska, mozaika przy wejściu do budynku sądów, 1970 Kraków, Gmach Sądu Okręgowego i Sądów Rejonowych, ul. Przy Rondzie 7 Jedna z kilku zachowanych mozaik, trudna do sfotografowania, częściowo zasłonięta przez zieleń Fot. Bożena Kostuch

Cecylia Wodnicka-Ząbkowska i Józef Lucjan Ząbkowski, „Kosmos”, 1969 Kraków, budynek firmy Bielenda Kosmetyki Naturalne, ul. Fabryczna 20 Zdjęcie z 2005 roku, mozaika cenionych krakowskich twórców najprawdopodobniej została zasłonięta podczas ocieplenia budynku Fot. Bożena Kostuch

Oczywiście, nie da się oddzielić życia w Polsce Ludowej, w tym warunków, w których tworzyli artyści, od kontekstu politycznego i ekonomicznego. Mozaiki powstawały przecież na konkretne zlecenie, a inwestorami były najczęściej państwowe zakłady i instytucje. Warto wspomnieć, że w 1962 roku zostało podpisane porozumienie między Centralną Radą Związków Zawodowych a Zarządem Głównym ZPAP, w myśl którego mecenasem miał stać się każdy zakład pracy, a zadanie to miało być realizowane poprzez zakupy dzieł sztuki, organizację wystaw i prelekcji, na zlecaniu artystom opracowania plastycznego zakładowych świetlic, domów kultury czy domów wczasowych kończąc  ^2  2  B. Stano, Artysta w fabryce. Dwa oblicza mecenatu przemysłowego w PRL, Kraków 2019, s. 45, 48. ↩︎. Dochodzić wówczas miało do popieranego przez państwo „mariażu” dwóch odrębnych środowisk, czyli przemysłu i sztuki. Dzięki mecenatowi instytucji państwowych artyści mieli dobrze płatną pracę, a państwo sprawowało kontrolę zarówno nad nimi, jak i nad powstającymi dziełami (kompozycje poddawane były ocenie na etapie projektu i odbioru, ich koszt warunkowały ustanowione odgórnie cenniki) oraz zyskiwało argument dbałości o obywateli i przestrzeń, w której żyli, pracowali, wypoczywali. Jednak, mimo iż mozaiki tworzone były często do eksponowanych miejsc, do gmachów pełniących ważne funkcje oraz budynków użyteczności publicznej, to ich przekaz pozbawiony był socjalistycznej indoktrynacji – w Polsce, w przeciwieństwie do pozostałych krajów bloku wschodniego, kompozycje zaangażowane stanowiły wręcz symboliczny margines powstających realizacji. Na polskich mozaikach nie spotkamy czerwonych gwiazd ani sierpów i młotów czy heroizowanych wizerunków robotnic i robotników, jakże często występujących na kompozycjach tworzonych w NRD, Czechosłowacji, o Związku Radzieckim nie wspominając. Zdecydowana większość polskich mozaik i kompozycji ceramicznych to prace albo abstrakcyjne, albo całkowicie neutralne ideowo.

Nie raz zastanawialiśmy co doprowadziło do niechęci do tego typu dekoracji. Dlaczego potraktowane zostały jako „relikty komunizmu”, skoro poza datą powstania z komunizmem nie miały nic wspólnego i nie „musiały” być dekomunizowane. Dlaczego uznaliśmy, że panele z PVC są lepszym materiałem niż ręcznie zdobione kafelki, a płyty kartonowo-gipsowe pomalowane na jednolity kolor będą ładniej wyglądać niż barwna mozaika. Opatrzyły się? Znudziły? Były niemodne? Często zaniedbane? Stały się niewidzialne, a więc i pozbawione wartości? Dlaczego wreszcie, zamiast zakrywać, zaczęliśmy je niszczyć, skuwać? Dlaczego nie potrafimy docenić sztuki w naszym otoczeniu? Odpowiedzi na te pytania jest całe mnóstwo, poczynając od atrakcyjności inwestycyjnej miejsc, w których znajdowały się ozdobione mozaikami budynki (jak podkreślano, często przestarzałe technicznie i nie spełniające współczesnych norm), poprzez wybieranie najprostszych i najtańszych rozwiązań oraz zwykłe lenistwo (wkomponowanie istniejącej mozaiki w nową architekturę wymaga w końcu nieco więcej wysiłku intelektualnego niż decyzja o jej skuciu), na braku elementarnej edukacji artystyczno-estetycznej naszego społeczeństwa kończąc. Tymczasem „wartość artystyczna, historyczna i naukowa oraz upływ czasu plasują te realizacje w sferze potencjalnego zainteresowania systemu ochrony zabytków” – zdanie to zostało co prawda przytoczone z artykułu poświęconego rzeźbie plenerowej, jednak równie dobrze może odnosić się do ceramiki architektonicznej i mozaik  ^3  3  A. Siwek, Rzeźba plenerowa lat 60. i 70. XX wieku w systemach ochrony – spostrzeżenia z perspektywy Małopolski, „Ochrona Zabytków”, 2024, nr 2, s. 163. ↩︎. Do tej pory jedynie nieliczne kompozycje doczekały się wpisu do rejestru zabytków, a więc instytucjonalnej ochrony. Co ciekawe, mimo że są to realizacje ściśle powiązane z elewacją budynku, a ich transfer nie należy do najprostszych zadań konserwatorskich, to trafiają do rejestru zabytków ruchomych.

Mozaiki – barwne kwiaty PRL-u – komponowane były przez malarzy, grafików, rzeźbiarzy, ceramików, często przez znanych i cenionych twórców. Są skuwane, zamalowywane, zasłaniane banerami. Od pewnego czasu cieszą się coraz większym zainteresowaniem, a pomysły ich zniszczenia jednoczą osoby wrażliwe na sztukę. Są odkrywane, dokumentowane, konserwowane. Trafiają na karty publikacji naukowych i popularyzatorskich, stają się punktami szlaków tematycznych. Miejmy nadzieję, że te zainteresowania w szerszy sposób przyczynią się do docenienia ich walorów artystycznych i dekoracyjnych, a tym samym do ich ochrony; że staną się symbolami dbałości o naszą wspólną przestrzeń i zachowanie dziedzictwa.

Krystyna Zgud-Strachocka, kompozycja na ścianie holu kina, 1967
Kraków, kino „Kijów”, al. Krasińskiego34
Monumentalna płaskorzeźba, największa kompozycja z okładzinowych płyt łysogórskich w Polsce
Fot. Bożena Kostuch